آغاز سال جهانی نجوم در پاریس

اخترشناسانی از سراسر جهان در پاریس گردهم آمدند تا سال جهانی نجوم را آغاز کنند پروژه ای که قرار است بزرگترین شبکه اجتماعی برای شریک کردن مردم در شکوه آسمان باشد.

این مراسم روز گذشته (5 شنبه) در مقر اصلی سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) کار خود را آغاز کرد. در این مراسم نه تنها نمایندگان دولتهای عضو که سیاستمداران، دانشمندان، اخترشناسان جوان و دانشجویان، فضا نوردان، صاحبان صنایع و هنرمندان این رشته از بیش از 100 کشور جهان گردهم آمده بودند تا سال جهانی نجوم که یادآور چهارصدمین سالگرد رصد تلسکوپی آسمان است را جشن بگیرند.

کارتین سزارسکی، رییس اتحادیه بین المللی نجوم در سخنرانی افتتاحیه این آیین گفت: «بعد از سالها برنامه ریزی زمان آن فرا رسیده است تا این سال را آغاز کنیم، سالی که در آن مردم جهان به کشف دوباره جایگاه خود در جهان خواهند پرداخت و از کشفیات هیجان انگیز روز آگاه خواهند شد. برگزاری افتتاحیه این مراسم در یونسکو نشانی از مشارکت فعال 136 کشور در این برنامه جهانی است ».

در این افتتاحیه غیر از سخنرانی های آغازین فعالیت های متنوع دیگری نیز برگزار خواهد شد که از جمله آن می توان ارایه مقالاتی از سوی برندگان جایزه نوبل، باب ویلسون و باروخ بلومبرگ، بحث درباره آخرین کشفیات نجومی، بحث درباره نقش نجوم در فرهنگ ها و رفتارهای اجتماعی، اجرای برنامه موسیقی پایانی از سوی برنده جایزه گرمی ، کرونوس کوارتت اشاره کرد.

این برنامه که آغاز گر رسمی سال جهانی نجوم است خانواده جهانی نجوم را در مقابل دیدگان مردم قرار می دهد. صدها برنامه تنها در نخستین هفته برگزاری این سال در سراسر جهان برگزار شده است تا بر اثرات فرهنگی و اجتماعی نجوم تاکید کرده و سعی کنند تلاش هایی را که برای پاسخ به برخی از پرسش های بنیادی بشر صورت می گیرد را آشکار کند.

کویچیرو ماستورا، دبیرکل یونسکو در این برنامه گفت:«مردم همواره به آسمان نگاه کرده اند تا به پرسش هایی همچون ما چگونه در این جا جمع شده ایم ؟ و چرا ما اینجا هستیم ؟ پاسخ دهند. آسمان متعلق به همه مردم است و نجوم ابزاری برای ترویج صلح و درک مشترک میان ملت ها است و به همین دلیل در قلب ماموریت سازمان یونسکو قرار دارد» وی در ادامه افزود:«همه ما شهروندان جهان هستیم و همه ما و به ویژه جوانان باید بیشتر درباره جهانی که در آن زندگی می کنند بدانند و پلی میان سپر دانش و فرهنگ برقرار کنند»

قابل ذکر است در این برنامه افرادی نیز از کشور ما حضور داشته اند، بر اساس اعلام سایت افتتاحیه سال جهانی نجوم، نام بابک امین تفرشی و شادی حامدی آزاد، نمایندگان پروژه ویژه سال جهانی نجوم (TWAN)  آیرین شیوایی (بخش دانشجویی) و آقایان و خانم ها فرید قاسملو، فریبا ثابت پایروند و نیلو فر جاوید خلیلی در لیست میهمانان به چشم می خورد.

گزارش های تکمیلی از این مراسم به زودی منتشر خواهد شد.

منبع : astronomy.ir

ستاره‌ها ؛ دروازه علوم گوناگون

سال‌ها پیش سر کلاس ریاضی گاهی این فکر مرا مشغول خود می‌کرد: فرض کنیم نمودار تابع درجه دوم را رسم کردیم و به یک شکلی رسیدیم که به آن می‌گویند سهمی. حالا این سهمی به چه کار می‌آید و چرا یک دانش آموز دبیرستانی باید چیزی را بفهمد که نمی‌فهمد؛ مثال عینیاش در اطرافش چیست یا این که دانستن رابطه مثلثاتیx2-cos1x=2sin2 چه تأثیری بر زندگی من خواهد داشت و چرا اصلا ریاضیدانان تصمیم گرفتند به این رابطه پی ببرند؟ پرسش‌هایی از این دست را هنوز هم دانش‌آموزان بسیاری از خود می‌پرسند و وقتی آن را با دبیران و بزرگ‌ترهای خود مطرح می‌کنند، غالبا این پاسخ را می‌شنوند: وقتی دانشگاه رفتید کاربردش را می‌فهمید!

شاید در نگاه اول این نوع پرسش‌های برخی دانش‌آموزان خنده‌دار به نظر برسد، اما حقیقت تلخی را در بطن خود دارد: بسیاری از دانش‌آموزان چیزی را یاد می‌گیرند که مجبورند یاد بگیرند، بی‌آن‌که مفهوم آن را بفهمند. پس گاهی آنها روش حل مسائل فهمیدنی ریاضی را ناگزیرند که حفظ کنند و این دلیل گریز بسیاری از دانش‌آموزان از ریاضی است، دانشی که جهان بر پایه‌های آن بنا شده و ما بی‌آن‌که متوجه باشیم از قوانین آن در زندگی روزمره استفاده می‌کنیم.

درست همان زمان که به مفهوم سهمی در ریاضیات و کاربردش فکر می‌کردم، در یکی از کتاب‌های نجوم خواندم که: «مدار برخی از دنباله‌دار‌ها سهموی است.» پیش از این در جایی با مفهوم عینی اصطلاح سهمی روبه‌رو نشده بودم. از قبل دنباله‌دارها را می‌شناختم و در کلاس ریاضی چیزهایی راجع به سهمی و نمودار آن شنیده بودم. با ربط این دو موضوع در دو کتاب نجوم و ریاضی بخوبی فهمیدم که این سهمی در کجای جهان نقش بازی می‌کند! با خود فکر می‌کردم بهتر نبود معلم من ضمن تدریس مفهوم سهمی، اشاره‌ای به دنباله‌دارها و مدار سهموی‌شان می‌کرد و پس از آن نمودار تابع درجه دوم و شکل سهمی را برای ما رسم می‌کرد؟

این فقط یکی از کاربردهای مفاهیم ریاضی در نجوم بود. رد پای سایر علوم را نیز در نجوم بخوبی می‌توان یافت: قوانین فیزیک و مکانیک که بر تمام هستی حکفرماست، واکنش‌های شیمیایی در ستارگان که منجر به تولید عناصر سبک و سنگین می‌شود، شرایطی که می‌تواند منجر به شکل‌گیری حیات در یک سیاره شود و فرآیند تشکیل و تکامل حیات روی زمین که خود الفبای زیست‌شناسی است، در حقیقت جزئی از دانش نجوم است.

نجوم دانشی است که برای اغلب مردم سوال‌برانگیز و جذاب است. اگر منجمان پیدایش شب و روز، فصل‌ها و گرفت‌های ماه و خورشید را از ساده‌ترین پدیده‌های نجومی می‌دانند، اینها مهم‌ترین رویدادهایی هستند که بر زندگی روزمره ما حکمفرمایند و اغلب مردم پرسش‌های متنوعی راجع به کیفیت شکل‌گیری شب و روز و فصل‌ها در ذهن دارند. نگاهی به اسطوره‌های کهن در تمدن‌های مختلف بخوبی نشان می‌دهد که اجداد ما نیز همیشه در پی یافتن پاسخی مناسب برای علت این پدیده‌ها بوده‌اند و البته حاصل تلاششان در بیشتر وقت‌ها به خیالبافی‌های متنوعی منجر شده است!

فهم عمومی نجوم نیاز به ابزارهای پیچیده و گرانقیمت ندارد. داشتن یک کتاب و نقشه آسمان در هر جا که آسمانی باشد و ماه و خورشید و ستارگانی در آن دیده شود، می‌تواند ساده‌ترین آزمایشگاه برای یادگیری عملی این دانش باشد. ازاین‌روست که امروزه بسیاری از مروجان علم از ابزاری به نام دانش نجوم در رسیدن به هدف‌هایشان بهره می‌برند. آنها در ضمن آموزش نجوم، ناگزیرند پا به حوزه‌های ریاضی، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و حتی تاریخ و جامعه‌شناسی بگذارند. این ویژگی نجوم گاه به جایی می‌رسد که برخی حتی نجوم را بهانه‌ای برای آموزش علوم قرار می‌دهند و با این کار می‌کوشند تا علم و علمی فکر کردن را به زندگی مردم وارد کنند، تا جایی که حتی با سلاح نجوم به جنگ با خرافات و کج‌فهمی‌ها بروند!

از زاویه‌ای دیگر به نجوم و علاقه‌مندان آن نگاه می‌کنیم:

علی دانش‌آموز دوره راهنمایی است و به واسطه بحث‌هایی که در کتاب علوم مدرسه‌اش درباره ستارگان و سیارات شده، بسیار به نجوم علاقه پیدا کرده است. پدرش کتابی نجومی به او هدیه می‌دهد و علی در کتاب درباره کیفیت گرمای بیش از حد در جو زهره مطالبی می‌خواند. او می‌فهمد که درصد بالای گازهای گلخانه‌ای نظیر گاز کربنیک در جو زهره سبب شده است که آن چنان جهنمی به وجود آید و حال می‌تواند بهتر بفهمد که منظور از اثر مخرب افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو زمین که در کتاب علوم به آن اشاره شده دقیقا چیست و افزایش این گازها در زمین می‌تواند به چه فاجعه‌ای منجر شود. علی سپس می‌خواهد صورت‌های فلکی که در کتاب به آن اشاره شده (نظیر دب اکبر) را در آسمان پیدا کند. او متوجه می‌شود آسمان روشن شهر مانعی برای دیدن ستارگان است، پس باید از این آسمان روشن و تخریب شده فرار کند. دانش نجوم موجب شده تا علی به طور ضمنی با مفهوم آلودگی نوری آشنا شود: نوعی از آلودگی که یکی از آثارش، نابودی «آسمان تاریک» و در واقع بخشی از طبیعت است. برای این سفر او باید با جغرافیای محل زندگی خود آشنا شود، راجع به آن مطالعه کند تا یک مکان مناسب را پیدا کند. معمولا چنین مکانی محل بکری در دل طبیعت، همچون کویر یا کوهستان است. علی تا پیش از این فقط با خانواده‌اش به مشهد و اصفهان سفر کرده و هرگز پا به کویر نگذاشته است. ضمن سفر به همراه پدرش، به احتمال زیاد با گیاهان و جانوران کویری و کوهستانی روبه‌رو می‌شود که ممکن است حس کنجکاوی‌اش را تحریک کنند و پس از چند سفر او را به مطالعاتی در حوزه گیاه‌شناسی و جانورشناسی ترغیب نمایند. کوه‌ها، غارها، دشت‌ها و زندگی مردم محلی نیز ممکن است سبب گرایش او به مطالعاتی در زمین‌شناسی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شود. شاید علی ضمن سفر بخواهد از مناظری که در شب یا روز می‌بیند عکاسی کند یا تصویر آن مناظر را نقاشی کند. اگر عکاسی یا نقاشی بلد نباشد، مجبور می‌شود اقدام به تهیه تجهیزات آنها کند و کار با آنها را یاد بگیرد و...

کسی که می‌خواهد نجوم یاد بگیرد، حتی در اولین گام‌ها، ناگریز است تعامل مثبتی با سایر شاخه‌های علمی داشته باشد. این تعامل موجب می‌شود بتواند بدرستی استعداد ذاتی و علاقه‌مندی واقعی خود را کشف کند. بسیاری از علاقه‌مندان به نجوم را می‌شناسم که در کنار این علاقه‌مندی پس از مدتی عکاس حرفه‌ای شده‌اند، به طبیعت‌گردی وکوهنوردی و راهنمایی تور تمایل پیدا کرده‌اند، به مطالعات جدی و تحصیلات دانشگاهی در زیست‌شناسی و شیمی روی آورده‌اند، مطالعات در حوزه تاریخ را در پیش گرفته‌اند و بسیاری هم تصمیم گرفته‌اند تحصیلات آکادمیک در ریاضیات و فیزیک را با علاقه‌مندی هر چه بیشتر ادامه دهند و چون از روی علاقه‌مندی و استعداد و نه از روی اجبار و اکراه مسیر زندگی خود را انتخاب کردند، اغلب در پیشه خود موفق هستند و از کار خود لذت می‌برند و هیچ چیزی شیرین‌تر از این نیست. نجوم در زندگی روزمره موجب آگاهی آنها از مبانی علم می‌شود و برای هر پدیده‌ای به دنبال یک توضیح منطقی هستند، کتاب‌های طالع‌بینی را با دید فکاهی ورق می‌زنند و بیش از هر کس دیگری نگران آینده رو به وخامت زمین هستند. مطمئنا  تاثیر نجوم در جهت‌دهی به زندگی ما منحصر به این چند سطر نیست و بسیار گسترده‌تر است. نجوم علمی است که به علت زیبایی و جذابیتش براحتی در خانه‌های ما راه پیدا می‌کند و ممکن است راهنمای ما در زندگی‌مان باشد.

کاظم کوکرم

داستان تلسکوپ از گالیله تا رصدخانه ملی ایران

تا زمانی که 400 سال پیش گالیله دریچه تلسکوپ خود را به سوی آسمان‌ها نگرفته بود کسی نمی‌توانست مدرک مستقیمی از این واقعیت که سیاره ما به دور خورشید می‌گردد ارائه کند. گالیله اما توانست با مشاهده مستقیم تناقض‌های مدل زمین مرکزی آن را برای همیشه به کناری اندازد و در عین حال درک ما انسان‌ها از جایگاه خود در کیهان را نیز بهبود بخشید و به همین سبب است که سالگرد استفاده از تلسکوپ برای همه ما جشن بزرگی به نام سال جهانی نجوم را فراهم آورده است. تلسکوپ‌ها در سده‌های بعدی نیز نقش تاریخی خود را ادامه داده‌اند.

آنها تصویری از گذشته و آینده کیهان را پیش روی ما گذاشته‌اند و هنوز هم به نقش تاریخ‌ساز خود در اصلاح دید ما از جایگاه‌مان در کیهان ادامه می‌دهند.

این‌که چه کسی اولین بار تلسکوپی را به سوی آسمان نشانه گرفت، یکی از داستان‌های معماگونه تاریخ نجوم به شمار می‌رود و البته بسیارند کسانی که گالیله را در این میان نخستین نفر نمی‌دانند.

حدود سال‌های 1350 میلادی، اروپاییان با عدسی‌های شیشه‌ای آشنا بودند. این عدسی‌ها بعدها باعث شد تا صنعت جدیدی به نام عینک‌سازی در اروپا باب شود و با کمک استفاده از عدسی‌های شیشه‌ای افرادی که دید آنها تضعیف شده بود توانستند بار دیگر بینایی طبیعی خود را به دست آورند. اما حدود 250 سال پس از آن بود که ردپای نخستین تلسکوپ یا دوربین خود را نشان داد و این ردپا ما را به هلند و جایی برد که هانس لیپرشی برای نخستین بار ادعای ساخت تلسکوپ را ثبت کرد. لیپرشی (Lippershey)، متولد وسل (Wesel)در غرب آلمان فعلی بود. او عینک‌سازی با استعداد بود که در هلند کار می‌کرد. در 2 اکتبر 1608 او درخواست ثبت تلسکوپ را به عنوان اختراعی جدید مطرح کرد.اگرچه درخواست وی مورد پذیرش قرار نگرفت، ولی اخبار این اختراع بسرعت در سراسر اروپا پراکنده شد. در نامه‌ای که تاریخ 25 سپتامبر 1608 را بر سربرگ خود دارد، ادعای لیپرشی در خصوص اختراع دستگاهی اعلام شده است که می‌تواند تمام نماهای پیش رو را بزرگ کند.

البته بعد از لیپرشی، چند نفر دیگر نیز ادعای اختراع تلسکوپ را مطرح کردند. یکی از این افراد زاخاری جانسن (Sacharias Janssen )، عینک‌سازی است که در میدلبورگ کار می‌کرد و همکار و رقیب لیپرشی بود. جانسن یکی از 2 مخترع احتمالی تلسکوپ به شمار می‌رود و احتمال دارد او تلسکوپی لوله‌ای را پیش از سال 1600 ساخته باشد؛ اما این موضوعی است که هنوز کسی نتوانسته صحت آن را تایید کند و بنابراین طرح لیپرشی تا امروز عنوان نخستین طرح ثبت شده یک تلسکوپ در تاریخ را از آن خود دارد.

اما تاریخ، نخستین استفاده‌کننده تلسکوپ در نجوم را به نام گالیله می‌شناسد؛ مردی که با وجود تلاش‌های درخشان و خیره‌کننده معاصرانش از او به نام یکی از بنیانگذاران ستاره‌شناسی جدید یاد می‌کنند. رصدهای مختصری که او با تلسکوپ دست ساز خود از آسمان انجام داد، بنیاد قرن‌ها مطالعه و پژوهش را بنا نهاد. بر اساس شواهد موجود گالیله تلسکوپ خود را در در تابستان 1609 ساخت و پس از چند رصد مقدماتی در 25 آگوست 1609، کار کرد تلسکوپ خود را برای قانونگذاران ونیز و در جمع آنها شرح داد. این نخستین فعالیت و نمایش عمومی تلسکوپ بود و همچنین نخستین استفاده مستندی که از تلسکوپ برای ستاره شناسی صورت گرفته است.
گالیله پیش از آن‌که کتاب دیالوگ را بر مبنای مشاهدات و طرح‌هایش بنویسد، بارها توانایی تلسکوپ خود را ارتقا داد. اکتبر سال 1609 گالیله توانست تلسکوپی با قدرت بزرگنمایی 20 برابر بسازد و از آن برای بررسی لکه‌های خورشیدی و اهله زهره استفاده کرد تا با کمک رصدهایش انقلابی در ستاره‌شناسی به وجود آورد و چشم‌انداز جهان را به گونه‌ای ژرف دستخوش تغییر سازد.

با وجود این، برخی معتقدند پیش از گالیله مرد دیگری نیز از تلسکوپ برای رصد آسمان استفاده کرده است. توماس هریوت(Thomas Harriot)دانشمند و ستاره‌شناسی بود که در آکسفورد زندگی می‌کرد. او همچنین در یک گروه اکتشافی که از سوی سر والتر رالی، (Sir Walter Raleigh) ترتیب داده شده بود به عنوان نقشه‌بردار خدمت می‌کرد و برخی احتمال می‌دهند او نخستین کسی است که از تلسکوپ برای کارهای ستاره‌شناسی استفاده کرد. توماس هریوت، اخترشناس انگلیسی چندان در جهان معروف نبود. البته نه به دلیل ضعف کارهایش، بلکه به دلیل آن‌که بسیاری از رصدهایش فراتر از زمان خود او بود.

برخی از افراد (از جمله محققی به نام وان هلدن در سال 1995) ادعا کرده‌اند که هریوت در 26 جولای 1609، ماه را رصد کرده و طرح‌هایی از آن را نیز رسم کرده بود. این تاریخ چند ماه پیش از زمانی است که گالیله رصدهای خود را آغاز کرد و اگر این موضوع اثبات شود، باید هریوت را نخستین کسی دانست که از تلسکوپ استفاده نجومی کرده است.

رصدهای هریوت از لکه‌های خورشیدی اگرچه به شهرت رصدهای گالیله نرسید، اما رصد و ثبت این لکه‌ها از سوی او و به چنین روشی برای نخستین بار صورت گرفته و راه جدیدی را پیش روی ستاره‌شناسان بازکرد.

بعد از انتشار خبر استفاده نجومی از تلسکوپ بود که این ابزار به داغ‌ترین موضوع و ابزار دانشمندان تبدیل شد.

کپلر، کاسینی و هزاران نفر دیگر آن را ارتقا دادند و از آن استفاده‌های علمی بی‌نظیری کردند. با پایان قرن 17 و 18 دیگر اهمیت دانش ستاره‌شناسی جدید بر کسی پوشیده نبود. استفاده از تلسکوپ‌های نجومی بزرگ به خواست مراکز علمی تبدیل شده بود و بویژه با ابداع ساخت تلسکوپ‌های آینه‌ای که ابداع آن به نیوتن نسبت داده می‌شود و البته در مورد او نیز مناقشه‌ای بزرگ وجود دارد، راه برای ساخت تلسکوپ‌ها و رصدخانه‌های بزرگ باز شد. قله‌های کوه‌ها میزبان رصدخانه‌های مدرن شدند. از رصدخانه پاریس تا مونت ویلسن و مونت پالومار و کم‌کم شیلی و جزایر قناری هر یک در میزبانی تلسکوپی بزرگ‌تر که افق‌های جدیدتری را به مردم نشان بدهد بر دیگری پیشی می‌گرفتند تا جایی که گویی زمین توان پاسخگویی به روحیه کشف دانشمندانش را نداشت و تلسکوپ فضایی هابل به مدار زمین رفت و انسان را تا آغازین لحظات پیدایش عالم به عقب برگرداند و اکنون جیمز وب در آستانه سفری به فراسوی مدار ماه است تا اعماق تاریک‌تری از کیهان را بکاود. اروپایی‌ها در حال ساخت نسل جدید تلسکوپ‌های کلاس 50 متری هستند و هر‌روز بر اهمیت این ابزار 400 ساله افزوده می‌شود.

آشنایی ایرانیان با این پدیده نیز به گذشته‌ای دور برمی‌گردد. بر اساس سندی گفته می‌شود نخستین تلسکوپ نجومی در زمانی نه چندان پس از گالیله و در عهد صفوی و از سوی یک موسیونر ایتالیایی به ایران آورده شد و برای شاه عباس صفوی رصدهایی از آسمان برقرار شد. اما بویژه در عهده قاجار و پس از اعزام دانشجویان به خارج بود که ایرانیان با مفهوم و اهمیت تلسکوپ دوباره آشنا شدند. مشاورالملک محمودی که برای تحصیل نجوم به پاریس رفته بود، در بازگشت تلسکوپ‌هایی را به ایران آورد و برای ناصرالدین شاه بر فراز بلندترین برج تهران  شمس‌العماره  رصدهایی برگزار می‌کرد. او در همین ایام به پادشاه ایران پیشنهاد تخصیص بودجه‌ای برای ساخت رصدخانه سلطنتی ایران داده و با پاسخ «پول را نباید صرف هوا کرد» مواجه شده بود. بدین ترتیب سال‌ها باید می‌گذشت تا تلاش ایرانیان برای ساخت رصدخانه‌ای بزرگ (رصدخانه ملی ایران) جامه عمل به خود بپوشاند. این روزها قله دینار در نزدیکی قم، به عنوان مکان ساخت این رصدخانه معرفی شده است و امید است در دهه 90 خورشیدی نخستین نور وارد دهانه تلسکوپ ملی ایران شود و رویایی کهن تحقق یابد و بار دیگر سرزمینی که مفهوم رصدخانه علمی  غیر‌اپتیکی را به دنیا معرفی کرد و زمانی حدود 1000 سال پیش تعداد کارمندان یکی از رصدخانه‌هایش در شیراز بیش از همه منجمان حرفه‌ای امروزمان بود، صاحب ابزاری مدرن و کارآمد برای کمک به پیشبرد دانش شود.

جنگ و صلح

جنگ عراق که با درگیری عمده آمریکا، انگلیس و عراق همراه بود تا کنون بیش از 850 میلیارد دلا‌ر هزینه ( و بیش از 3 هزار میلیارد دلار خسارت بر اقتصاد آمریکا) داشت و طی آن بیش از یک میلیون نفر کشته شدند.

این جنگ از سال 2003 تاکنون ادامه دارد. این جنگ حاصل نگاه به زمین به شکل مجموعه‌ای از مرزهای مجزا و تاکید بر اختلا‌فات بوده است.

در همان سال آغازجنگ مریخ‌نوردهای روح و فرصت از سوی ناسا به مریخ رفتند.

82/0 میلیارد دلا‌ر برای ساخت، پرتاب، فرود، عملیات 90 روزه (به سبب عملکرد عالی، 5 سال است که همچنان فعالیت می‌کنند) هزینه شده است. این مورد یکی از موفق‌ترین پروژه‌های فضایی و کاوش دقیق خاک و اقلیم مریخ در فصول مختلف مریخی؛ دو سیارک به نام این دو مریخ‌نورد نامگذاری شده است و دانش بشر گامی به پیش گذاشته است.

این پروژه و امثال آن حاصل نگاه به زمین وانسان به عنوان یک کلیت جدایی ناپذیر بوده است.

راه‌هایی پیش‌روی علاقه‌مندان نجوم

برای بسیاری از ما پیش آمده است که از خود بپرسیم چگونه می‌توان وارد دنیای نجوم شد و به عنوان منجمی آماتور یا حرفه‌ای به کار خود ادامه داد. در ایران راه‌های بسیاری پیش روی علاقه‌مندان قرار دارد که اگرچه در دو دسته نجوم آماتوری و حرفه‌ای قرار می‌گیرند، اما به برخی از آنها توجه ویژه‌ای شده است. در این مقاله راه‌های پیش روی علاقه‌مندان نجوم را مرور می‌کنیم.

چگونه منجم آماتور شوم؟

منجم آماتور، منجمی است که فقط بر حسب علاقه دلبسته نجوم شده و با استفاده از منابع مختلف بر اطلاعات نجومی خود افزوده است، اما الزاما تحصیلات نجومی دانشگاهی ندارد. آماتور در نجوم آماتوری به معنی تازه کار نیست، بلکه به معنای فردی است که علاقه شخصی سبب تحصیل فعالیت وی می‌شود. تحصیل در نجوم آماتوری می‌تواند به صورت خودآموز با استفاده از کتاب‌ها و منابع مختلف باشد، می‌تواند با استفاده از کلاس‌های نجومی رصدخانه‌ها، آسمان‌نماها، مدارس، مراکز علوم و موسسات مختلف باشد، می‌تواند با شرکت در برنامه‌های همگانی نجومی یا با استفاده از برنامه‌های تلویزیونی آغاز شود؛ راه‌های دیگری نیز برای تحصیل نجوم آماتوری هست که کمتر محبوب است.

منجمان آماتور، بیشتر از راه نجوم آماتوری امرار معاش نمی‌کنند و اغلب آنها شغلی دیگر دارند. در ایران اغلب منجمان آماتور سنی نزدیک به 20 سال دارند، اما در کشورهای توسعه‌یافته سن میانگین نزدیک به 50 سال است. دلیل عمده آن هم عدم تامین درآمد منجمان آماتور با این حرفه است و به همین سبب در ایران در سن دانش‌آموزی و دانشجویی و در کشورهای توسعه‌یافته پس از بازنشستگی، نجوم آماتوری مورد علاقه قرار می‌گیرد.

منجم آماتور، مدام در حال آموختن است؛ این آموختن می‌تواند فقط به صورت تخصصی روی یکی از شاخه‌های نجوم آماتوری باشد یا به بهتر شدن مهارت‌های رصدی و همچنین دانسته‌های علمی منجم آماتور از کیهان بینجامد. نجوم آماتوری به سبب ایجاد شناختی شفاف نسبت به کیهان و آسمان، بسیار بر نوع نگرش افراد بر محیط اطرافشان تاثیر می‌گذارد. فراموش نکنیم هنوز هم در دنیای علم کارهایی مثل ثبت متغیرها و ثبت بارش‌های شهابی هست که بیشتر از عهده منجمان آماتور برآید. همچنین منجمان آماتور خبره، نقش عمده‌ای در کشف نواخترها، ابرنواخترها، سیارک‌ها و دنباله‌دارها ایفا می‌کنند. در سال‌های اخیر با افزایش دامنه شبکه‌های اطلاعاتی و اینترنت، رصدخانه‌های مجازی و دستیابی به داده‌های علمی، امکان فعالیت تخصصی و علم محور منجمان آماتور فراهم آمده است و آنها می‌توانند با استفاده از روش‌های علمی در کنار منجمان حرفه‌ای به کمک برای یافتن پاسخ‌های جدید به مسائل علمی برآیند.

چگونه عکاس نجومی شوم؟

عکاسی نجومی از شاخه‌های نجوم آماتوری به حساب می‌آید، اما در مرز میان علم و هنر قرار گرفته است و هم می‌تواند در تولید داده‌های علمی موثر باشد و هم در خلق مناظر بدیع از شکوه آسمان شب.

عکاس نجومی، عکاسی است که هم فنون عکاسی را خوب می‌داند و هم دانسته‌های رصدی خوبی دارد. وی با ترکیب تجربیات عکاسی و رصدی خود و با استفاده از لوازم عکاسی نجومی مناسب دست به خلق تصاویری می‌زند که تحسین بسیاری در پی دارد.

عکاسان نجومی، از دوربین‌هایSLR  یاDSLR  برای عکاسی از آسمان استفاده می‌کنند. این دوربین‌ها نمایی یکسان میان چشمی و لنز دارند که هنگام عکاسی، آینه انعکاس‌دهنده نمای لنز به داخل چشمی، به کناری می‌رود تا تصویر مناسب و با وضوح بالا روی صفحه عکاسی نقش بندد. در عکاسی نجومی، معمولا دو سبک عکاسی منظره و عکاسی اعماق آسمان وجود دارد. در عکاسی نجومی منظره، داشتن سه پایه و دکلانشور از ضروریات است، اما در عکاسی اعماق آسمان داشتن تلسکوپی با توان تفکیک مناسب و با ابیراهی بسیار کم و همچنین پایه‌ای استوار و الکترونیکی برای تعقیب آسمان در مدتی نه چندان کم، برای گرفتن عکسی دلفریب، الزامی است. عکاسان اعماق آسمان خبره معمولا از ابزاری به نام سی‌سی‌دی نجومی برای عکاسی از اعماق آسمان استفاده می‌کنند. سی‌سی‌دی نجومی با این که همنام تراشه سی‌سی‌دی دوربین‌های دیجیتال است، ولی علاوه بر داشتن تراشه سی‌سی‌دی امکاناتی دارد که با اتصال به تلسکوپ، عکاسی نجومی را بسیار آسان می‌کند. اغلب عکاسان نجومی خبره در سراسر دنیا به صورت تجربی، عکاسی آسمان را یاد گرفته‌اند. در این حال کلاس‌های آموزش عکاسی نجومی در میان منجمان آماتور محبوبیت بالایی دارد. کتاب‌ها و وب‌سایت‌های بسیاری در سراسر جهان درباره عکاسی نجومی وجود دارد.

چگونه منجم حرفه‌ای شوم؟

منجم حرفه‌ای، منجمی است که برای شناخت کیهان و سیر و تحول ستارگان، تحصیلات دانشگاهی دارد. منجم حرفه‌ای ایرانی برای تحصیل در زمینه نجوم در دبیرستان رشته ریاضی ‌ فیزیک، در دوره کارشناسی رشته فیزیک (هر گرایشی) و در کارشناسی ارشد یکی از شاخه‌های فیزیک، اخترفیزیک و کیهان‌شناسی را انتخاب می‌کند و در دوره دکتری و بعضا فوق‌دکتری در یکی از گرایش‌های اخترفیزیک یا کیهان‌شناسی فارغ‌التحصیل می‌شود. منجمان حرفه‌ای در راه درک کیهان، راهی را در تحصیل پیش می‌گیرند که احتمالا به درآمد بالایی ختم نمی‌شود و عموما این افراد به سبب همین فداکاری‌ها و رسیدن به اشتیاق خود در درک جهان پیرامون، دارای بینشی شگرف هستند.

منجمان حرفه‌ای یکی از دو گرایش اخترفیزیک یا کیهان‌شناسی را انتخاب می‌کنند. کیهان‌شناسی رشته محبوب آن دسته از منجمان حرفه‌ای است که به شناخت چگونگی ساز و کار اجرام سماوی علاقه‌مندند؛ کیهان‌شناسان می‌کوشند به سوالاتی از قبیل این که پس از مهبانگ، انفجار بزرگ، چه رخ داده است و چگونه جهان در حال انبساط است، پاسخ دهند.

از طرفی دیگر اخترفیزیک، گرایش محبوب آن دسته از منجمان حرفه‌ای است که به شناخت سیر و تحول ستاره‌ها و منظومه‌های آنها و همچنین بررسی آنها علاقه‌مندند. اختر فیزیکدانان به سوالاتی همچون چگونگی تولد و مرگ ستاره‌ها، چگونگی تولد سیاهچاله‌ها و همچنین سیر و تحول منظومه شمسی پاسخ می‌دهند.

هم کیهان‌شناسان و هم اختر فیزیکدانان از لحاظ کاری به 2 دسته تقسیم می‌شوند؛ یک دسته آنهایی که رصدهای رصدخانه‌های حرفه‌ای جهان را مبنای کار خود قرار می‌دهند و سعی در آزمودن نظریه‌ها با استفاده از داده‌های این رصدخانه‌ها دارند و دسته‌ای دیگر که می‌کوشند تا گامی در راه تکمیل پیشرفته‌ترین نظریات علمی زمان خود بردارند.

کیهان‌شناسان و اختر فیزیکدانان، پس از اتمام تحصیلات، در مقام هیات علمی در رصدخانه‌های حرفه ای، پژوهشکده‌های فیزیکی و نجومی و دانشگاه‌ها مشغول به فعالیت می‌شوند. امروزه در ایران بسیاری از دانشگاه‌ها در رشته‌های مختلف به تدریس نجوم می‌پردازند و رصدخانه ملی ایران افقی امید بخش پیش روی ایرانیان گشوده است.

آیا راهی دیگر برای منجم شدن هست؟

در زمینه نجوم آماتوری، حرفه‌های روزنامه‌نگاری نجومی، تصویرسازی نجومی، برنامه‌سازی علمی و تدریس نجوم آماتوری نیز در ایران وجود دارد؛ اما به سبب الزام داشتن تخصص ویژه و دانسته‌های نجوم آماتوری، افراد انگشت شماری در این زمینه‌ها گام برمی‌دارند. در زمینه نجوم حرفه‌ای، یکی از گرایش‌های زمین‌شناسی به نام سیاره‌شناسی، رشته‌ای نجومی به حساب می‌آید که در هیچ یک از دانشگاه‌های ایران ارائه نمی‌شود. همچنین رشته نجوم به صورت دوره‌ای جدا از فیزیک در برخی از کشورها به دانشگاه‌ها راه پیدا کرده که این رشته نیز هنوز جایی در دانشگاه‌های ایران پیدا نکرده است. همچنین مهندسان هوافضا با تحصیل در رشته مهندسی هوا فضا می‌توانند سامانه‌های فضایی همچون موشک‌ها، فضاپیماها و ماهواره‌ها را بسازند که با تاسیس پژوهشگاه هوافضا و سازمان فضایی ایران، این حرفه در ایران بسیار کاربرد دارد. اما با وجود این نمی‌توان مهندسی هوافضا را یکی از گرایش‌های نجوم خواند.

رویای فضانوردی تاکنون فقط برای یک ایرانی، خانم انوشه انصاری، به واقعیت پیوسته است. شاید با نگاهی واقع‌بینانه می‌توان گفت تا زمانی که ایران به فناوری و توانایی ساخت فضاپیمای سرنشین‌دار دست پیدا کند، گردشگری فضایی تنها راه تحقق این رویاست.

ایران میزبان المپیاد نجوم در سال جهانی ستاره‌شناسی

چند سالی است که به طور ناگهانی تعداد کلاس‌های نجوم در مدارس زیاد شده است و دانش‌آموزان به نجوم علاقه بیشتری نشان می‌دهند. اگر کمی دقیق شویم، متوجه می‌شویم این علاقه و توجه ریشه در المپیاد دارد و باز هم دقیق‌تر که بشویم، می‌بینیم در بسیاری از مواقع مدال، شهرت و معافیت از کنکور و سربازی بدنه اصلی علاقه‌مندی ناگهانی بچه‌ها را به نجوم می‌سازد. اما دکتر محمدتقی میرترابی، سرپرست تیم المپیاد نجوم ایران و استاد اخترفیزیک دانشگاه الزهرا، معتقد است: «ممکن است برخی از دانش‌آموزان فقط به خاطر گرفتن مدال نجوم بخوانند اما می‌دانیم الان حدود 500 تا 1000 کلاس نجوم در مدارس ایران هست و نجومی که تدریس می‌کنند نجوم واقعی است. از طرف دیگر ایران در سال 2009، سال بین‌المللی نجوم، میزبان برگزاری المپیاد جهانی نجوم شده است. برای جویا شدن از شرایط شرکت در المپیاد نجوم و وضعیت المپیاد نجوم 2009 در ایران، در ظهر یک روز تعطیل پاییزی با آقای میرترابی گفتگویی تلفنی کردم که شرح آن را می‌خوانید. چند روز پس از انجام این مصاحبه ، دکتر محمدتقی میرترابی رسما به سمت دبیر علمی المپیاد جهانی 2009 در ایران منصوب شد .

فرض کنیم من یک دانش‌آموز دوم دبیرستان در یکی از شهرستان‌های ایران هستم. از کودکی به نجوم بسیار علاقه داشتم و هر شب به آسمان نگاه می‌کردم. کتاب‌های نجومی مانند نجوم به زبان ساده هم خوانده‌ام و با نجوم به طور مقدماتی آشنا هستم؛ آیا من می‌توانم در المپیاد نجوم شرکت کنم؟

المپیاد یک مسابقه دانش‌آموزی است و معمولا سطح سوالاتش در سطح سال‌های دوم و سوم دبیرستان است.
یعنی دانش‌آموزانی که می‌خواهند در المپیاد شرکت کنند باید در این سطح اطلاعات داشته باشند. معمولا کتاب‌های عمومی نجوم که برای مردم عامه نوشته شده‌اند، مثل «نجوم به زبان ساده»، اصلا ریاضیات ندارند. یعنی در آنها نه مساله‌ای حل می‌شود و نه با قوانین فیزیک و ریاضی سر و کار دارند. صرفا برخی پدیده‌های نجومی، علت آنها و برخی از قوانین فیزیک به صورت توصیفی گفته شده است. کسی که در المپیاد نجوم شرکت می‌کند، باید حداقل در حد سال دوم و سوم دبیرستان ریاضیات بداند یا قوانین فیزیک را به فرم ریاضی یاد گرفته باشد؛ یعنی مساله حل کرده باشد. بنابراین تنها خواندن کتاب‌های نجوم عمومی کافی نیست.

هدف اصلی المپیاد برگزاری این رقابت است؟

نه، در واقع هدف اصلی ما این است که نظام آموزش و پرورش را تشویق کنیم که به نجوم اهمیت دهد و دیدگاهش نسبت به نجوم تغییر کند. درس نجوم به طور منظم در دبیرستان‌ها تدریس شود و به عنوان یک شاخه اصلی فیزیک به آن نگاه شود. در طول چند سال گذشته این اتفاق تا حدی افتاده است. حدود چهار، پنج سال پیش درس نجوم اصلا جدی نبود، درس فوق‌برنامه‌ای بود که محتوای قابل‌ملاحظه و برنامه درسی منسجمی نداشت، اما توجه مردم به المپیاد، شاید فقط به این سبب که می‌خواستند مدال بگیرند یا شهرت پیدا کنند، باعث شده است که مدارس توجه بیشتری به این درس بکنند، مدرسان مناسبی انتخاب کنند و نجوم را به طور تقریبا منظم در برنامه درسی بگذارند.

افراد چطور؟ المپیاد برای هر فرد چه تاثیری دارد؟

می‌شود گفت المپیاد فواید ملی داشته است، ممکن است برخی از دانش‌آموزان فقط به خاطر گرفتن مدال نجوم بخوانند، اما می‌دانیم الان حدود 500 تا 1000 کلاس نجوم در مدارس ایران هست و  نجومی که تدریس می‌کنند نجوم واقعی است؛ یعنی مکانیک سماوی، نجوم کروی و منظومه شمسی از منابع خیلی دقیق تدریس می‌شوند.
چون قرار است دانش‌آموزانی تربیت شوند که با دانش‌آموزان دیگر رقابت کنند. دانش‌آموزان مساله حل می‌کنند و فیزیک و ریاضی یاد می‌گیرند؛ قبلا چنین چیزی نبود. نجوم سرگرمی به حساب می‌آمد. ممکن بود افرادی علاقه‌مند باشند و چیزهایی یاد بگیرند، اما آن مطالب هیچ وقت دقیق نبودند، اما الان به خاطر المپیاد خیلی از آموزش‌ها دقیق و بر مبنای منابع دانشگاهی شده‌اند.

کسانی که برای شرکت در المپیاد جهانی قبول می‌شوند، به کشور دیگری سفر خواهند کرد که در آنجا احتمالا تنها راه برقراری ارتباطشان زبان انگلیسی است. این افراد مسلما باید توانایی برقراری ارتباط با دیگران را داشته باشند و نمایندگان ایران در سایر کشورها باشند. آیا غیر از ارزشیابی علمی، ارزشیابی‌های دیگری هم روی دانش‌آموزان انجام می‌شود؟

در امتحاناتی که ما می‌گیریم و تیم را مشخص می‌کنیم ملاک فقط دانستن نجوم، فیزیک و ریاضی است، اما ما هیچ وقت مشکلی از نظر زبان نداشتیم. دانش‌آموز متوسط ایرانی سطح زبانش بسیار بالاتر از دانش‌آموزان متوسط شرقی، مانند چین، است؛ البته بجز هندی‌ها! از نظر ارتباط برقرار کردن هم ما معمولا در ایران برنامه‌های آموزشی برای دانش‌آموزان می‌گذاریم و به آنها می‌گوییم چگونه با افراد خارجی برخورد بکنند و چگونگی دیپلماسی روابط بین‌المللی را آموزش می‌دهیم تا در برنامه‌های عمومی آنجا راحت‌تر شرکت کنند. به طور کلی تا به حال تقریبا مشکلی نداشته‌ایم و حتی برخی از این روابط دوستانه دانش‌آموزان تا مدت‌ها باقی مانده است.

هر سال چند کشور در المپیاد شرکت می‌کنند؟

معمولا حدود 20 کشور.

این کشورها هم بیشتر کشورهای آسیایی هستند؟

المپیاد، شرقی است. همه المپیادها ابتدا از شرق شروع شده‌اند و بعدها کشورهای غربی هم وارد شده‌اند. در المپیادهای فیزیک و ریاضی که چند دهه عمر دارند، به مرور زمان کشورهای غربی وارد شده‌اند.

ایران چند سال است در المپیاد نجوم شرکت می‌کند؟

امسال هفتمین سال است.

این سابقه مربوط به پیش از زمانی می‌شود که المپیاد نجوم زیر نظر باشگاه دانش‌پژوهان جوان رفته بود؟

بله، 2 سال اول با حمایت سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان برگزار شد.

سال 2009، سال جهانی نجوم، المپیاد در ایران قرار است برگزار شود. متولی و برگزارکننده این المپیاد کجاست؟

وزارت آموزش و پرورش و باشگاه دانش پژوهان جوان که زیر نظر آن است.

در تیر ماه 1386 المپیاد جهانی فیزیک در ایران برگزار شد. آن زمان ایران پس از 18 سال شرکت در المپیاد میزبان شده بود، اما برای المپیاد نجوم ایران پس از تنها 7 سال قرار است میزبان شود؛ انتخاب کشور میزبان بر چه مبنایی است؟

قانونی در المپیاد وجود دارد که یک کشور بعد از 5 سال که در المپیاد شرکت می‌کند باید اعلام آمادگی برای برگزاری المپیاد کند و بعد کمیته بین‌المللی تصمیم می‌گیرد در هر سال در چه کشوری برگزار شود.

این آمادگی شامل چه چیزهایی می‌شود؟

نمایندگان آن کشور باید با مشورت متولیانشان، مثلا وزارت آموزش و پرورش، پیش‌بینی‌های لازم را بکنند و فضاها و بودجه لازم را مهیا نمایند.

سال 2009 سال جهانی نجوم است و سال حساسی برای المپیاد نجوم به شمار می‌آید، چطور ایران میزبان این سال شد؟

در سال 2007 اساسنامه المپیاد تغییر کرد و 5 کشور برای این تغییر پیش قدم شدند که یکی از آنها ایران بود.
المپیاد به شکل جدیدی با نام «المپیاد اخترفیزیک و نجوم» برگزار شد که سایت آنwww.ioaa.org  است. چون ایران در این تغییرات پیش قدم بود، باید مسوولیت برگزاری المپیاد را در سال‌های اول می‌پذیرفت. 2 سال پیش، زمانی که در تایلند بحث شدیدی درباره برگزارکننده‌های آینده بود، میان ایران و برزیل برای گرفتن سال 2009 رقابت زیادی پیش آمد، اما ظاهرا به سبب مکاتباتی که ما از پیش برای سال 2009 انجام داده بودیم، حتی قبل از زمانی که سال 2009 به عنوان سال جهانی نجوم تعیین بشود، ایران در اولویت قرار گرفت.

کی مشخص شد ایران میزبان 2009 است؟

سال 1386.

از آن زمان چه اقداماتی شده است و چه برنامه‌هایی ریخته شده است؟

اقداماتی که باید انجام می‌شد این بود که هیات دولت باید این را مصوب می‌کرد و بودجه‌ای اختصاص می‌داد که من هنوز خبر ندارم انجام شده است یا نه. آموزش و پرورش که متولی این کار است هنوز کار قابل ملاحظه‌ای انجام نداده است.

و فرصت زیادی هم نمانده.

درست است.

پروژه‌های سال جهانی نجوم

اگر شما هم علاقه‌مندید در برنامه‌های سال جهانی نجوم فعالانه شرکت کنید و بخشی از برنامه‌های بین‌المللی طراحی شده را طی این سال در منطقه خودتان اجرا کنید، می‌توانید سراغ پروژه‌هایی بروید که سال جهانی نجوم یا هماهنگ‌کننده ملی ایران معرفی کرده‌اند. برای اطلاع از پروژه‌های سال جهانی می‌توانید به وب سایت .

www.iya2009.org سری بزنید. برخی از پروژه‌های موجود در این وب‌سایت مانند TWAN  این امکان را فراهم می‌کند تا در صورت تمایل، برنامه‌هایی برای شما در منطقه‌تان اجرا کنند. از سوی دیگر، شما می‌توانید به عنوان مخاطب درگیر پروژه‌های دیگری مانند 100 ساعت نجوم شوید. در عین حال شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران نیز اعلام کرده است آمادگی کاملی برای پاسخگویی به پرسش‌های شما در این زمینه خواهد داشت. در ایران نیز برخی از پروژه‌ها به صورت ملی برگزار خواهد شد. انجمن نجوم ایران با همکاری سازمان صلح آسمان‌ها، پروژه‌ای به نام صلح ستارگان را برگزار خواهد کرد؛ پروژه‌ای که با هدف ترویج نجوم و ترویج ایده آسمان بدون مرز سعی می‌کند رصدهای منظمی را در مناطق مرزی سراسر جهان برگزار کند. می‌توانید از طریق سایتhttp://www.starpeace.org  از جزئیات این پروژه آگاه شوید. ضمن این که رقابت صوفی و ماراتن مسیه ایران امسال قصد دارند برگزاری خود را به شکل بین‌المللی شکل دهند تا امکان مشارکت همگان در آن فراهم شود. اگر پروژه‌ها یا برنامه‌هایی دارید که نیاز به اطلاع‌رسانی دارد، ضمن این که بخش ویژه‌ای از سایت انجمن نجوم ایران برای این کار در نظر گرفته شده است، می‌توانید با شبکه 4 سیما، برنامه آسمان شب و روزنامه جام‌جم مکاتبه کنید تا پروژه‌تان از طریق این برنامه و همچنین ستون 7 شب 7 آسمان روزنامه جام‌جم منتشر شود. برای تعریف یک پروژه که در قالب پروژه‌های رسمی سال جهانی نجوم قرار ندارد، حتما توجه کنید آنچه قصد انجام آن را دارید نخست مبتنی بر اهداف سال جهانی نجوم باشد؛ 8 هدفی که در گفتگو با پدرو روسو در همین ویژه‌نامه به آنها اشاره شده است. پس از آن سعی کنید طرح و برنامه‌ای عملی برای پروژه خود بنویسید که در آن اهداف، ‌روش‌ها، ‌نحوه اجرا، ‌هزینه‌ها، ‌منابع مالی مورد نیاز و مراکزی که ممکن است به شما کمک کنند مشخص شده باشد.
همچنین مخاطبانتان را مشخص کنید. چنین جدولی به شما کمک می‌کند تا دید واقعگرایانه‌ای از امکانات و توانایی‌ها داشته باشد و خواسته‌های خود را بر مبنای آن تنظیم کنید. مثلا ممکن است شما علاقه‌مند به برگزاری شبی نجومی باشید، اما با محاسبه امکانات می‌بینید توان ترتیب دادن آن را در مقیاس وسیع ندارید، اما شاید بتوانید در آپارتمانی که زندگی می‌کنید شبی همسایه‌هایتان را دعوت به پشت‌بام کنید و پس از آن که مطمئن شدید این دعوت شما موجب آزار دیگر همسایه‌ها نمی‌شود، تلسکوپ خود را به پشت‌بام برده و به همسایه‌های خود زیبایی‌های آسمان را نشان دهید. مطمئن باشید اگر این کار درست انجام شود، ارزش آن هیچ کم از ارزش پروژه‌ای بزرگ ندارد. اگر دیدید گروه یا خودتان توان سخت‌افزاری و اطلاعاتی لازم را دارید می‌توانید کارتان را گسترش دهید و در این راه از یاری سازمان‌هایی که می‌توانند کمک کنند نیز بهره‌مند شوید؛ جاهایی مثل شهرداری‌ها، ‌شوراهای محلی، ‌سازمان‌های مرتبط و حتی افراد خیر که علاقه به کمک در زمینه رشد علمی دارند، اما تنها زمانی باید سراغ جلب کمک عمومی بروید که از دقت طرح خود و شفاف بودن آن اطمینان کامل دارید. کمک به گروه‌های دیگری که در حال برگزاری برنامه‌ها هستند، می‌تواند نقش مهمی در برگزاری موفق این سال داشته باشد.

اما اگر احساس کردید از نظر علمی توانایی لازم برای اجرای برنامه‌ای را ندارید  و این نکته بسیار مهمی است که تنها زمانی به سراغ اجرای برنامه‌ای بروید که از دقت علمی ارائه آن مطمئن باشید چراکه در این سال قرار است مردم با علم درست آشنا شوند و اگر آنها را به اشتباه بکشید هیچ کس شما را نخواهد بخشید  یا امکانات مالی و تجهیزات مورد نیاز را ندارید، سعی کنید با پیگیری اتفاقات و رویدادهای پیش رو از آنها استفاده کنید. اگر شما به واسطه برنامه‌های این سال آشنایی بیشتری با مفاهیم پیدا کنید و درک درست‌تری از دانش به دست آورید، به همان میزان در تحقق اهداف سال جهانی نجوم موثر بوده‌اید. نکته‌ای که باید برای تعریف، اجرا یا کمک به برگزاری پروژه‌های سال جهانی نجوم به خاطر داشته باشیم، این است که این پروژه‌ها برای کسب نام و عنوان و شهرت یا پول و امثال آن برگزار نمی‌شوند، بلکه تنها وسیله‌ای برای کمک به تحقق اهداف این سال و فعالیت‌هایی داوطلبانه به حساب می‌آیند.

یادداشت‌های نجومی‌ بابل و منجمان ایرانی

یادداشت‌های نجومی‌ بابل و منجمان ایرانی

بابِل یکی از مراکز مهم نجوم در جهان باستان بود. در این شهر منجمان هر شب آسمان را زیر نظر می‌گرفتند و هر گونه تغییری در آسمان شب را به دقت در الواح گِلی ثبت می‌کردند. این الواح باستانی که به خط میخی نگاشته می‌شد، یکی از مهم‌ترین منابع در زمینه نجوم باستانی در جهان است که با عنوان یادداشت‌های نجومی‌ شناخته می‌شوند.

این یادداشت‌ها تنها شامل گزارش رصد آسمان نبود، بلکه در این متن‌ها اطلاعات روزمره نیز نوشته می‌شد. آنان بر این باور بودند که اجرام آسمانی، خدایانی هستند که با بررسی حرکت آنان، می‌توان رویدادهای زمینی را پیشگویی کرد. به همین سبب، در این متن‌ها رویدادهایی همچون رویدادهای سیاسی و نظامی، تغییرات آب و هوایی و سطح آب رودخانه فرات و همچنین تغییر قیمت کالاهایی همچون خرما، جو، کنجد، پشم یا خردل نیز نوشته می‌شد. در نتیجه، این متن‌ها بجز رویدادهای نجومی، حاوی اطلاعات گرانبهایی از زندگی روزمره در بابل باستان هستند که آنها را نمی‌توان از منابع دیگر به دست آورد.  

گرچه متن‌های طالع‌بینی از دوران بابل کهن تنظیم می‌شدند، اما نوشتن کهن‌ترین یادداشت‌های نجومی ‌در نیمه سده هشتم پیش از میلاد آغاز شد و تا قرن‌ها ادامه یافت. بنابراین صدها سال گزارش رصدی در اختیار منجمان قرار داشت تا بتوانند براساس آنها نتیجه‌گیری کنند و به ارتباط میان رویدادهای زمینی و آسمانی پی ببرند. برای نمونه با بررسی وضعیت آسمان در زمان مرگ پادشاهان، نتیجه می‌گرفتند که اگر آسمان در شرایط مشابهی قرار گیرد، مرگ پادشاه حتمی‌ است. از آنجا که پادشاهان بابل و آشور به دانستن آینده خود علاقه‌مند بودند، نتیجه این بررسی‌ها برای آنان اهمیت بسیار داشت. برای نمونه، یکی از نتیجه‌های این بررسی‌های نجومی، در یک لوح چنین آمده است:اگر در ماه اَیارو، در هنگام عصر، ماه بگیرد، پادشاه خواهد مرد. پسران پادشاه بر سر تخت پدرشان به رقابت خواهند پرداخت، اما بر آن نخواهند نشست. (متن اِنوما آنو انلیل 17:2)

سرانجام، مطالعه هزاران لوح رصدی و جستجو برای یافتن نظمی‌ منطقی برای گردش ستارگان به پیدایش ستاره‌شناسی ریاضی انجامید که منجمان را قادر می‌ساخت تا زمان ماه‌گرفتگی‌ها و خورشیدگرفتگی‌های آینده را بدقت پیش‌بینی کنند.  

در زمان تسلط هخامنشیان بر بابل، نه تنها سنت نوشتن این یادداشت‌های نجومی‌ تداوم یافت، بلکه پیشرفت بسیار کرد. یکی از ارزش‌های تاریخی مربوط به یادداشت‌های نجومی‌ این دوره این است که افزون بر ثبت رویدادهای نجومی ‌و اطلاعات ارزشمند روزمره، نام اصلی پادشاهان هخامنشی نیز به همراه نام سلطنتی آنان ثبت شده است. این اطلاعات تنها در این متن‌های نجومی ‌آمده و تنها مدرک موجود در این زمینه است. برای نمونه:

... در سال چهل و هشتم (پادشاهی) اَرشو که اردشیرشاه (اردشیر دوم) خوانده می‌شود ... (متن 361)
با ورود مغان ایرانی به بابل بویژه در دوره هخامنشی، نجوم بابلی با نجوم ایرانی(آریایی) آمیخته شد و در نتیجه این آمیختگی، نجوم تازه‌ای پدید آمد. یکی از دستاوردهای نجوم دوره هخامنشی در بابل، پدید آمدن ستاره‌شناسی زایچه‌ای است، یعنی براساس شکل آسمان در زمان به دنیا آمدن فرد، شخصیت و آینده او پیش‌بینی می‌شد.
دستاورد بسیار مهم دیگر در زمان اردشیر یکم انجام گرفت، و آن به وجود آمدن دایره‌البروج یا Zodiac بود. یعنی آسمان به دوازده بخش مساوی 30 درجه‌ای تقسیم شد که هر بخش با یک صورت فلکی مشخص می‌شد. این تقسیم‌بندی امروزه نیز همچنان به‌‌کار می‌رود.

در یادداشت‌های نجومی ‌بابل، رویدادهای تاریخی مهم نیز نوشته شده است. از جمله می‌توان به متنی اشاره کرد که در آن از شکست داریوش سوم و ورود اسکندر به بابل یاد شده است. این متن نشان می‌دهد برخلاف نوشته‌های تاریخ‌نویسان یونانی که از استقبال مردم بابل از اسکندر سخن گفته‌اند، مردم بابل از ورود اسکندر به بابل هراسناک بودند. این هراس به سبب رویدادهای نجومی‌ و زمینی بود که همزمان با ورود اسکندر به منطقه روی داده بود. در متن لوح، از بلا، مرگ، ماه‌گرفتگی و خورشیدگرفتگی، فرو افتادن شهاب و گلوله‌های آتش (آذرگوی) و سوختن یک سگ در برابر پرستشگاه، آذرخش، ورود مشتری به عقرب و آسمان تیره و تار یاد شده که از دید بابلیان تعبیری شوم داشتند.

یکی دیگر از متن‌های جالب توجه نجومی، یک یادداشت نجومی‌ مربوط به دوره اشکانی (سپتامبر سال 164 پیش از میلاد) است که در آن رصد ستاره دنباله‌دار ‌هالی ثبت شده است.

رصد آسمان و تنظیم گزارش‌های رصدی تا نیمه دوران اشکانی ادامه یافت و بازپسین یادداشت نجومی ‌همانا آخرین متن نوشته شده به خط میخی در جهان است. پس از آن دستاوردهای این دانش از طریق ایرانیان دوره ساسانی، بطلمیوسیان مصر، یونانیان و رومیان به دوران اسلامی‌ و سپس به جهان معاصر راه یافت که بخش مهمی ‌از این میراث را می‌توان نجوم بابلی(ایرانی) به شمار آورد. دانش امروزین ما از نجوم باستان مشرق‌زمین ریشه گرفته و ما امروزه جایگاه کنونی خود در جهان معاصر را مدیون فرهنگ و تمدن‌های کهن و منجمان و ستاره‌شناسان گمنام باستانی هستیم که سراسر زندگی خود را در این راه صرف کردند.

دکتر شاهرخ رزمجو
 باستان‌شناس و مدرس دانشگاه تهران

رویدادهای آسمان درسال جهانی نجوم

اگر در روستا یا حومه شهر باشید، یعنی در جایی که نورهای زمینی آسمان را روشن نکرده‌اند و هنوز می‌توان ستاره‌ها را دید، آسمان پرستاره شب به خودی خود پر از جاذبه و زیبایی است. دیدن آن همه ستاره که مانند سنگ‌های ریز رنگی روی مخمل سیاه شب ریخته شده‌اند، هر کسی را به هیجان می‌آورد. اما زمان‌هایی که رخدادهای خاصی در آسمان اتفاق می‌افتد، مانند مقارنه دو سیاره، زیبایی آسمان خاص می‌شود. ما هم می‌خواهیم در سال جهانی نجوم با رصد آسمان و دیدن چنین پدیده‌های زیبایی این سال را جشن بگیریم.

پیام معاون علمی رییس جمهور در آغاز سال جهانی نجوم

 

علم نجوم که برای پاسخ به سؤالات بی‌شمار انسان درباره جهان اطراف خود به وجود آمد، به دلیل نیاز به ابزار‌های بسیار پیشرفته، پیشران و موتور محرک ایجاد فناوری‌های نو شد و دانش‌های دیگر را برای پاسخ به نیاز‌های خود توسعه بخشید. علم نجوم منشأ نیاز به ساخت برخی از پیشرفته‌ترین ابزارهای علمی مانند تلسکوپ‌های عظیم اپتیکی، رادیویی و خورشیدی، ماهواره‌ها و تجهیزات کنترل از راه دور برای آزمون سطح سیارات دور بوده است.

سال آینده، سال جهانی نجوم نام گرفته است تا فعالیت دانشمندان این رشته از علم ارج نهاده شود و بر تاثیر این علم در جامعه و نقش فرهنگ ساز آن بر آموزش و مشارکت عمومی بویژه جوانان تأکید گردد.400 سال از اولین رصد با یک دوربین نجومی توسط گالیله می‌گذرد و هم اکنون بیش از 130 کشور جهان در فعالیت‌های متنوع و گسترده سال جهانی نجوم فعالند. تأکید فراوان در این سال بر علم نجوم به عنوان یک فعالیت علمی جهانی در جهت صلح جهانی خواهد بود و دانشمندان و علاقه‌مندان به نجوم در این سال بزرگ‌ترین شبکه بین‌المللی نجومی را تشکیل داده تا همچون یک خانواده علمی جهانی با یکدیگر همکاری کرده و از این طریق به بنیادی‌ترین سوال‌هایی که نوع بشر تاکنون پرسیده است، پاسخ گویند.

کشور عزیز ما ایران نیز همگام با جامعه جهانی در این فعالیت عظیم مشارکت دارد. تفکر و تعمق در خلقت اجرام آسمانی مورد تاکید قرآن کریم قرار دارد و علم نجوم در ایران همواره مطلوب و شریف شمرده شده و تاریخ علم بر فعالیت گسترده منجمان ایرانی و اسلامی در دوره طلایی تمدن اسلامی شهادت می‌دهد. 750 سال از تأسیس رصد‌خانه مراغه به همت خواجه نصیرالدین طوسی می‌گذرد و در این فاصله علم نجوم به یکی از فعال‌ترین و گسترده‌ترین زمینه‌های علوم طبیعی تبدیل شده است. گرچه ایران به دلایل تاریخی پس از عبدالرحمن صوفی و رصدخانه‌اش در شیراز و خواجه نصیرالدین طوسی و رصد‌خانه‌اش در مراغه از پیشگامی تحولات نجومی به دور بوده، ولی به یمن انقلاب اسلامی پس از حدود 8 قرن تلاش روز افزون دانشمندان ایرانی و گروه‌های غیر دولتی و موفقیت‌های افتخارآفرین نخبگان جوان کشور در سطح دنیا، پیوستن ایران به کشور‌های پیشگام در این عرصه را نوید می‌دهد.طرح رصدخانه ملی ایران به عنوان یک طرح کلان علمی در دست اجراست و ان‌شاءالله در سال جهانی نجوم عملیات ساختمانی آن در مناسب‌ترین مکان نجومی ایران شروع خواهد شد.برنامه پیش روی کشور ما نیز مانند آنچه در جهان رخ داده منحصر به رصد اجرام آسمانی و پدیده‌های نجومی نخواهد بود. پیشرفت علم نجوم در ایران مستلزم دستیابی به دانش و فناوری‌های نو بوده و در 20 سال گذشته رشد بی‌نظیر در سطح همگانی داشته است و بر اساس اطلاعات موجود فعال‌ترین گروه‌های نجوم عمومی را در منطقه دارد. از این رو، باید در عرصه‌های علمی حساس نیز به توسعه لازم دست پیدا کند.

با اجرای طرح رصد‌خانه ملی ایران  که مراحل آغازین خود را می‌گذراند  کشور ما صاحب یکی از قوی‌ترین تلسکوپ‌های مورد استفاده در این امر خواهد شد و در کنار آن با تکیه بر متخصصان علوم مختلف زمینه تولید دانش و فناوری را توسعه خواهد بخشید. علم نجوم ایران نیز‌ پس از قرن‌ها رکود، بار دیگر می‌رود تا در سال 1404 که سال هدف در برنامه مبارک چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران است علاوه بر تبدیل شدن به یکی از رشته‌های علمی فعال در ایران و منطقه، منشأ نیاز به توسعه فناوری در سایر زمینه‌های علوم و فناوری‌های نو شود.

پیشاپیش مناسبت بزرگ و یادمان مبارکی که پیش رویمان است را به منجمان و دانش‌پژوهان ارجمند این رشته تهنیت عرض نموده و سال مسمی به آن را گرامی می‌داریم.