داستان تلسکوپ از گالیله تا رصدخانه ملی ایران

تا زمانی که 400 سال پیش گالیله دریچه تلسکوپ خود را به سوی آسمان‌ها نگرفته بود کسی نمی‌توانست مدرک مستقیمی از این واقعیت که سیاره ما به دور خورشید می‌گردد ارائه کند. گالیله اما توانست با مشاهده مستقیم تناقض‌های مدل زمین مرکزی آن را برای همیشه به کناری اندازد و در عین حال درک ما انسان‌ها از جایگاه خود در کیهان را نیز بهبود بخشید و به همین سبب است که سالگرد استفاده از تلسکوپ برای همه ما جشن بزرگی به نام سال جهانی نجوم را فراهم آورده است. تلسکوپ‌ها در سده‌های بعدی نیز نقش تاریخی خود را ادامه داده‌اند.

آنها تصویری از گذشته و آینده کیهان را پیش روی ما گذاشته‌اند و هنوز هم به نقش تاریخ‌ساز خود در اصلاح دید ما از جایگاه‌مان در کیهان ادامه می‌دهند.

این‌که چه کسی اولین بار تلسکوپی را به سوی آسمان نشانه گرفت، یکی از داستان‌های معماگونه تاریخ نجوم به شمار می‌رود و البته بسیارند کسانی که گالیله را در این میان نخستین نفر نمی‌دانند.

حدود سال‌های 1350 میلادی، اروپاییان با عدسی‌های شیشه‌ای آشنا بودند. این عدسی‌ها بعدها باعث شد تا صنعت جدیدی به نام عینک‌سازی در اروپا باب شود و با کمک استفاده از عدسی‌های شیشه‌ای افرادی که دید آنها تضعیف شده بود توانستند بار دیگر بینایی طبیعی خود را به دست آورند. اما حدود 250 سال پس از آن بود که ردپای نخستین تلسکوپ یا دوربین خود را نشان داد و این ردپا ما را به هلند و جایی برد که هانس لیپرشی برای نخستین بار ادعای ساخت تلسکوپ را ثبت کرد. لیپرشی (Lippershey)، متولد وسل (Wesel)در غرب آلمان فعلی بود. او عینک‌سازی با استعداد بود که در هلند کار می‌کرد. در 2 اکتبر 1608 او درخواست ثبت تلسکوپ را به عنوان اختراعی جدید مطرح کرد.اگرچه درخواست وی مورد پذیرش قرار نگرفت، ولی اخبار این اختراع بسرعت در سراسر اروپا پراکنده شد. در نامه‌ای که تاریخ 25 سپتامبر 1608 را بر سربرگ خود دارد، ادعای لیپرشی در خصوص اختراع دستگاهی اعلام شده است که می‌تواند تمام نماهای پیش رو را بزرگ کند.

البته بعد از لیپرشی، چند نفر دیگر نیز ادعای اختراع تلسکوپ را مطرح کردند. یکی از این افراد زاخاری جانسن (Sacharias Janssen )، عینک‌سازی است که در میدلبورگ کار می‌کرد و همکار و رقیب لیپرشی بود. جانسن یکی از 2 مخترع احتمالی تلسکوپ به شمار می‌رود و احتمال دارد او تلسکوپی لوله‌ای را پیش از سال 1600 ساخته باشد؛ اما این موضوعی است که هنوز کسی نتوانسته صحت آن را تایید کند و بنابراین طرح لیپرشی تا امروز عنوان نخستین طرح ثبت شده یک تلسکوپ در تاریخ را از آن خود دارد.

اما تاریخ، نخستین استفاده‌کننده تلسکوپ در نجوم را به نام گالیله می‌شناسد؛ مردی که با وجود تلاش‌های درخشان و خیره‌کننده معاصرانش از او به نام یکی از بنیانگذاران ستاره‌شناسی جدید یاد می‌کنند. رصدهای مختصری که او با تلسکوپ دست ساز خود از آسمان انجام داد، بنیاد قرن‌ها مطالعه و پژوهش را بنا نهاد. بر اساس شواهد موجود گالیله تلسکوپ خود را در در تابستان 1609 ساخت و پس از چند رصد مقدماتی در 25 آگوست 1609، کار کرد تلسکوپ خود را برای قانونگذاران ونیز و در جمع آنها شرح داد. این نخستین فعالیت و نمایش عمومی تلسکوپ بود و همچنین نخستین استفاده مستندی که از تلسکوپ برای ستاره شناسی صورت گرفته است.
گالیله پیش از آن‌که کتاب دیالوگ را بر مبنای مشاهدات و طرح‌هایش بنویسد، بارها توانایی تلسکوپ خود را ارتقا داد. اکتبر سال 1609 گالیله توانست تلسکوپی با قدرت بزرگنمایی 20 برابر بسازد و از آن برای بررسی لکه‌های خورشیدی و اهله زهره استفاده کرد تا با کمک رصدهایش انقلابی در ستاره‌شناسی به وجود آورد و چشم‌انداز جهان را به گونه‌ای ژرف دستخوش تغییر سازد.

با وجود این، برخی معتقدند پیش از گالیله مرد دیگری نیز از تلسکوپ برای رصد آسمان استفاده کرده است. توماس هریوت(Thomas Harriot)دانشمند و ستاره‌شناسی بود که در آکسفورد زندگی می‌کرد. او همچنین در یک گروه اکتشافی که از سوی سر والتر رالی، (Sir Walter Raleigh) ترتیب داده شده بود به عنوان نقشه‌بردار خدمت می‌کرد و برخی احتمال می‌دهند او نخستین کسی است که از تلسکوپ برای کارهای ستاره‌شناسی استفاده کرد. توماس هریوت، اخترشناس انگلیسی چندان در جهان معروف نبود. البته نه به دلیل ضعف کارهایش، بلکه به دلیل آن‌که بسیاری از رصدهایش فراتر از زمان خود او بود.

برخی از افراد (از جمله محققی به نام وان هلدن در سال 1995) ادعا کرده‌اند که هریوت در 26 جولای 1609، ماه را رصد کرده و طرح‌هایی از آن را نیز رسم کرده بود. این تاریخ چند ماه پیش از زمانی است که گالیله رصدهای خود را آغاز کرد و اگر این موضوع اثبات شود، باید هریوت را نخستین کسی دانست که از تلسکوپ استفاده نجومی کرده است.

رصدهای هریوت از لکه‌های خورشیدی اگرچه به شهرت رصدهای گالیله نرسید، اما رصد و ثبت این لکه‌ها از سوی او و به چنین روشی برای نخستین بار صورت گرفته و راه جدیدی را پیش روی ستاره‌شناسان بازکرد.

بعد از انتشار خبر استفاده نجومی از تلسکوپ بود که این ابزار به داغ‌ترین موضوع و ابزار دانشمندان تبدیل شد.

کپلر، کاسینی و هزاران نفر دیگر آن را ارتقا دادند و از آن استفاده‌های علمی بی‌نظیری کردند. با پایان قرن 17 و 18 دیگر اهمیت دانش ستاره‌شناسی جدید بر کسی پوشیده نبود. استفاده از تلسکوپ‌های نجومی بزرگ به خواست مراکز علمی تبدیل شده بود و بویژه با ابداع ساخت تلسکوپ‌های آینه‌ای که ابداع آن به نیوتن نسبت داده می‌شود و البته در مورد او نیز مناقشه‌ای بزرگ وجود دارد، راه برای ساخت تلسکوپ‌ها و رصدخانه‌های بزرگ باز شد. قله‌های کوه‌ها میزبان رصدخانه‌های مدرن شدند. از رصدخانه پاریس تا مونت ویلسن و مونت پالومار و کم‌کم شیلی و جزایر قناری هر یک در میزبانی تلسکوپی بزرگ‌تر که افق‌های جدیدتری را به مردم نشان بدهد بر دیگری پیشی می‌گرفتند تا جایی که گویی زمین توان پاسخگویی به روحیه کشف دانشمندانش را نداشت و تلسکوپ فضایی هابل به مدار زمین رفت و انسان را تا آغازین لحظات پیدایش عالم به عقب برگرداند و اکنون جیمز وب در آستانه سفری به فراسوی مدار ماه است تا اعماق تاریک‌تری از کیهان را بکاود. اروپایی‌ها در حال ساخت نسل جدید تلسکوپ‌های کلاس 50 متری هستند و هر‌روز بر اهمیت این ابزار 400 ساله افزوده می‌شود.

آشنایی ایرانیان با این پدیده نیز به گذشته‌ای دور برمی‌گردد. بر اساس سندی گفته می‌شود نخستین تلسکوپ نجومی در زمانی نه چندان پس از گالیله و در عهد صفوی و از سوی یک موسیونر ایتالیایی به ایران آورده شد و برای شاه عباس صفوی رصدهایی از آسمان برقرار شد. اما بویژه در عهده قاجار و پس از اعزام دانشجویان به خارج بود که ایرانیان با مفهوم و اهمیت تلسکوپ دوباره آشنا شدند. مشاورالملک محمودی که برای تحصیل نجوم به پاریس رفته بود، در بازگشت تلسکوپ‌هایی را به ایران آورد و برای ناصرالدین شاه بر فراز بلندترین برج تهران  شمس‌العماره  رصدهایی برگزار می‌کرد. او در همین ایام به پادشاه ایران پیشنهاد تخصیص بودجه‌ای برای ساخت رصدخانه سلطنتی ایران داده و با پاسخ «پول را نباید صرف هوا کرد» مواجه شده بود. بدین ترتیب سال‌ها باید می‌گذشت تا تلاش ایرانیان برای ساخت رصدخانه‌ای بزرگ (رصدخانه ملی ایران) جامه عمل به خود بپوشاند. این روزها قله دینار در نزدیکی قم، به عنوان مکان ساخت این رصدخانه معرفی شده است و امید است در دهه 90 خورشیدی نخستین نور وارد دهانه تلسکوپ ملی ایران شود و رویایی کهن تحقق یابد و بار دیگر سرزمینی که مفهوم رصدخانه علمی  غیر‌اپتیکی را به دنیا معرفی کرد و زمانی حدود 1000 سال پیش تعداد کارمندان یکی از رصدخانه‌هایش در شیراز بیش از همه منجمان حرفه‌ای امروزمان بود، صاحب ابزاری مدرن و کارآمد برای کمک به پیشبرد دانش شود.