میلیون ها سال است که شب هنگام آسمان را ستارگان چشمک زن و حیرت انگیز می پوشاند و کره زمین بسان فرفرهای چرخان خورشید را دور می زند و بشر هزاران سال است که به رصد آسمان پرداخته و همچنان در تکاپوی جست و جوی عمیق تر آسمان است زیر آسمان ایران نگاهی است به آنچه که در دنیای هیجان انگیز نجوم در حال وقوع است و پنجره ای هرچند دریچه وار به سوی شگفتی های کیهان.
براساس اطلاعات جمع‌آوری شده از پایگاه‌های فضایی تاکنون 6000 ماهواره به فضا پرتاب شده است که از میان این تعداد ماهواره‌های ارسالی که هریک از آنها در فواصل مختلفی نسبت به زمین و در مدارهای متفاوتی منتشر شده‌اند تنها حدود 800 ماهواره ارسالی در حال حاضر فعال هستند و ماهواره‌های دیگر قابل استفاده نبوده و بخشی از زباله‌های فضایی هستند که در مدارهای مختلف زمین روی هم انباشته شده‌اند تا بتدریج به صورت قطعات کوچک در فضا منتشر شده یا به سطح زمین برخورد کنند.
جالب است بدانید که براساس بررسی‌های انجام شده بیش از 19000 قطعه زباله فضایی که طول آنها بیش از 10 سانتی‌متر است در فضا وجود دارد و این در حالی است که برآورد شده است بیش از 500 هزار قطعه زباله فضایی با ابعاد یک تا 10 سانتی‌متر در مدارهای زمین در ارتفاعات مختلف که محل استقرار ماهواره‌ها، ایستگاه‌ها و سیستم‌های ارتباطی فضایی هستند نیز در فضا وجود داشته باشد. اما نکته قابل توجه این است که تعداد زباله‌های فضایی به ابعاد کمتر از یک سانتی‌متر نیز به بیش از یک میلیون قطعه زباله می‌رسد که مقدار قابل توجهی است. از سال 1957 میلادی تاکنون بیش از 4600 شاتل و کاوشگر فضایی به فضا پرتاب شده است که امروزه بخش عظیمی از زباله‌های فضایی را شامل می‌شوند. ایستگاه فضایی Mir یکی از قدیمی‌ترین ایستگاه‌های فضایی روسی است که به عنوان اولین پایگاه از نسل سوم ایستگاه‌های فضایی تحقیقاتی شناخته شده و اولین پایگاهی است که توانسته است برای مدت زمانی طولانی به عنوان یک مرکز تحقیقاتی در فضا مستقر شود.
این پایگاه فضایی که رکورد طولانی‌ترین حضور مداوم انسان در فضا را به نام خود به ثبت رسانده است در 10 سال اول فعالیت خود در فضا منجر به رها شدن بیش از 200 قطعه زباله فضایی شده است که تعداد قابل توجهی از آنها کیسه‌های زباله‌ای بوده است که از این ایستگاه فضایی خارج و در فضا معلق شده است. قدیمی‌ترین زباله فضایی که در مدار زمین معلق و شناور است بقایایی از دومین ماهواره آمریکایی موسوم به ونگارد I است که به عنوان کهن‌ترین زباله فضایی شناخته شده است. انتشار زباله‌های فضایی می‌تواند پیامدهای نامطلوبی را به همراه داشته باشد. برای مثال یک قطره رنگی که از یک ماهواره در فضا رها شده بود پس از برخورد با پنجره یک شاتل فضایی حفره‌ای به اندازه
6/0 سانتی‌متر روی شیشه این پنجره ایجاد کرد. هر چه ابعاد و اندازه زباله‌های فضایی معلق در مدار زمین بزرگ‌تر باشد پیامدهای ناشی از برخورد آن با سطح زمین یا ماهواره‌ها و شاتل و حتی ایستگاه‌ها و پایگاه‌های مستقر در فضا نیز به مراتب خطرناک‌تر خواهد بود. بنابراین بهتر است ماهواره‌ها و شاتل‌های فضایی به‌گونه‌‌ای طراحی و ساخته شوند که پس از انهدام به ذرات و قطعات کوچک‌تری تقسیم شوند تا به این ترتیب پیامدهای ناشی از برخورد احتمالی آنها با دیگر اجسام فضایی به حداقل رسیده و آسیبهای ناشی از این برخوردهای احتمالی نیز کاهش یابد.
دبیر اجرایی شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران از وقوع خورشیدگرفتگی در 25 دی ماه خبر داد و گفت: این کسوف (خورشیدگرفتگی) از نوع حلقوی است که مردم ایران نیز می توانند به صورت جزئی آن را مشاهده کنند.
اسدالله قمری نژاد، در گفتگو با خبرنگار مهر ، با بیان این مطلب افزود: این خورشید گرفتگی از غرب آفریقا آغاز می شود و در شرقی ترین نقطه چین به پایان می رسد.
وی با تاکید بر اینکه این خورشیدگرفتگی از نوع حلقوی است، اظهار داشت: این نوع از خورشیدگرفتگی هنگامی رخ می دهد که از سطح زمین، اندازه ظاهری ماه کوچکتر از اندازه ظاهری خورشید دیده می شود در گرفت حلقوی بخشی از خورشید به صورت حلقه روشن در اطراف ماه قابل رویت خواهد بود.
قمری نژاد با بیان اینکه این گرفت بیست و سومین گرفت از 70 گرفت دوره 141 ساروسی است، ادامه داد: هر ساروس عبارت است از یکسری گرفت هایی که با فاصله 18 سال و 11 روز و 8 ساعت به طور منظم رخ می دهد.
جزئیات خورشیدگرفتگی
وی با اشاره به جزئیات این پدیده کیهانی، خاطر نشان کرد: در این پدیده در بهترین شرایط ماه میان زمین و خورشید قرار می گیرد و هر چه از خط مرکزی "گرفت" دور شویم این گرفت جزیی دیده می شود بهترین وضعیت گرفت حلقوی در اقیانوس هند خواهد بود.
دبیر اجرایی شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران با اشاره به اینکه 20 درصد این خورشید گرفتگی در ایران قابل مشاهده است، یادآور شد: این خورشید گرفتگی در ایران به وقت رسمی ( نصف النهار مرزی ایران) از ساعت 9 و 20 دقیقه تا 9 و 30 آغاز می شود و تا ساعت 11 و 30 دقیقه ادامه دارد.
بهترین نقطه مشاهده گرفت در ایران
به گفته وی بهترین نقطه مشاهده گرفت در ایران در شهرهای جنوبی کشور است و هرچه به سمت شهرهای شمالی کشور حرکت کنیم کمترین مقدار کسوف مشاهده می شود.
هشدار برای رصد خورشید گرفتگی
دبیر اجرایی شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران، با تاکید بر استفاده از ابزارهای مناسب برای رصد خورشیدگرفتگی گفت: برای رصد این پدیده لازم است از فیلترهای مناسب استفاده شود.
قمری نژاد همچنین تاکید کرد: رصدگران قبل از رصد کسوف لازم است فیلترهای خود را بررسی کنند تا نسبت به وجود سوراخ و پارگی در سطح آن اطمینان حاصل کنند در غیر این صورت دچار آسیبهای جدی در ناحیه چشم می شوند.
کشف دورترین فورانگرهای گاما در فاصله بی‌سابقه بیش از 13 میلیارد سال نوری از زمین سبب شد اخترشناسان از این انفجارهای عظیم کیهانی برای آزمایش پیش‌بینی‌های نظریات نسبیت و کوانتوم درمورد پیوستگی فضازمان استفاده کنند.
دو گروه از اخترشناسان توانستند یک انفجار بزرگ را در دورترین مرزهای شناخته شده جهان کشف کنند. این فورانگرهای گاما هنگامی رخ می‌دهند که بعضی انواع خاص از ستارگان بزرگ به شدت منفجر می‌شوند. آخرین انفجار ثبت‌شده از این دست تقریبا 13.1 میلیارد سال پیش از این، حدود 630 میلیون سال بعد از انفجار بزرگ رخ داد و تازه‌ترین انفجار از این دست بوده که تا کنون رویت شده است. رکورد قبلی متعلق به ستاره‌ای بوده که 825 میلیون سال بعد از انفجار بزرگ، منفجر شد.
به گزارش نیچر، تلسکوپ فضایی سویفت ناسا این انفجار را که GRB 090423 نام گذاری شده؛ در روز 23 آوریل / 2 اردیبهشت سال جاری مشاهده کرد. نیال تنویر از دانشگاه لیسستر در انگلستان که هدایت یکی از تلاش‌ها را برای مشخص کردن انفجار بر عهده داشت می‌گوید: «انفجارهای اشعه گاما نسبتا نادرند و تشخیص آنها کار سختی است».
این تلسکوپ به طور خودکار، اخبار را به زمین می‌فرستد؛ یا آن گونه که تنویر می‌گوید: «این ماهواره یک پیام متنی برای ما می‌فرستد». هنگامی که اخترشناسان پیامی را از سویفت دریافت می‌کنند، باید به سرعت تصمیم بگیرند که این انفجار را با تلسکوپ‌های زمینی هم تعقیب بکنند یا نه.
گروه تنویر از تلسکوپ‌های فروسرخ انگلستان (UKIRT) و 8 متری جمینی شمالی، هردو مستقر در هاوایی، استفاده کرد تا بتواند پس‌تاب‌های انفجار را در نور مریی و فروسرخ، در حدود 20 دقیقه بعد از اینکه اولین بار توسط سویفت مشاهده شد، رصد کند. انگلستان به‌دلیل طبیعت بادخیز خود نمی‌تواند میزبان رصدخانه‌های بزرگ باشد، چراکه وزش بادهای شدید می‌تواند تلسکوپ درحال فعالیت را از کار بیاندازد. تنویر می‌گوید: «وضع هوا در آن شب خیلی بد بود؛ پس تا فرا رسیدن شب در شیلی صبر کردیم و از راه دور، آرایه تلسکوپ خیلی بلند صحرای آتاکاما را هدایت کردیم تا پس‌تاب‌های انفجار را ببینیم».
همزمان، گروهی که توسط روبن سالواترا در انستیتوی ملی اخترفیزیک در مراته ایتالیا هدایت می‌شود، از تلسکوپ ملی گالیله در لاپالما در جزایر قناری استفاده کرد تا بتواند انفجار را رصد کند.
انفجار هیجان
هر دو گروه توانستند طیف نور دریافتی از این فورانگر گاما را اندازه گیری کنندبه نشانه‌ای مشابه برخوردند: نور پایین‌تر از یک طول‌موج مشخص در حال ناپدید شدن بود. سالواتوره می‌گوید: «ما دیدیم که نور فقط تا یک میکرومتر قابل رویت بود؛ و کمتر از آن هیچ نوری وجود نداشت». این قطع شدن ناشی از جذب نور توسط هیدروژن در فاصله بین جسم و زمین است که می‌توان از آن چنین نتیجه گرفت که نور حاصل از انفجار، راه خیلی زیادی را پیموده است.
گروه توانست از این مشاهدات برای اندازه گیری انتقال به سرخ این فورانگر استفاده کند. در این روش که انتقال دوپلری خوانده می‌شود، پرتوهای دریافتی جسمی که با سرعت دور می‌شود، طول‌موجی بلندتر از نور گسیل‌شده در منبع پیدا خواهند کرد و برعکس، پرتوهای دریافتی از منبع نورانی که به زمین نزدیک‌تر می‌شود، طول‌موجی کوتاه‌تر خواهد داشت. نور در زمانی که تا رسیدن به زمین طی میکند، کشیده‌تر می‌شود، به‌این دلیل که جهان هم در حال گسترش است. این کشیدگی سبب می‌شود که نور در انتهای سرخ طیف الکترومغناطیس ظاهر شود.
از سوی دیگر، ادوین هابل هفتاد سال پیش نشان داد که رابطه مستقیمی بین سرعت دورشدن اجرام کیهانی و فاصله‌شان از زمین وجود دارد: هر چه این انتقال به سرخ بیشتر باشد، فاصله بین زمین و منبع نور بیشتر است.
نور ساطع شده از GRB 090423 دارای انتقال به سرخ 8.2 بود! بدین‌معنی که این نور از زمانی آمده که دنیا نه مرتبه از ابعاد فعلی‌اش کوچکتر بود. قبل از این کشف، دورترین فورانگر گامای رویت شده در انتقال سرخ 6.7 واقع شده بود.
به گفته سالواترا، این فورانگر گاما نه تنها یک رکوردشکن است، بلکه کار انجام شده بر روی آن نیز نشان می‌دهد که اخترشناسان می‌توانند به طرز موثری از روی زمین، روزهای اولیه جهان را کاوش کنند. او می‌گوید: «ما از مدل‌های خود می‌دانیم که این نوع چیزها باید وجود داشته باشنند. عضویت در گروهی که توانست چنین موضوعی را کشف کند، خیلی هیجان‌انگیز است».
این کشف دیگر افراد جامعه اخترشناسان را نیز هیجان زده کرده است. ادیسون لیانگ، اخترفیزیک‌دان در دانشگاه رایس در هیوستون تگزاس می‌گوید: «این‌ها کشفیات چشم‌گیری هستند و پنجره جدید و بی‌سابقه‌ای را به روزهای ابتدای خلقت جهان می‌گشایند».
تنویر می‌افزاید: «ما اکنون در حال شروع تخمین زمانی هستیم که فکر می‌کنیم اولین کهکشانها در آن شکل گرفته‌اند».
ولی پرتوهای گامای حاصل از این انفجار تنها به درد ثبت رکوردها و فرو نشاندن حس کنجکاوی اخترشناسان نمی‌خورند. شاید این پرتوها بتوانند به یافتن پاسخی برای یکی از بنیادی‌ترین سوالات فیزیک که در نگاه اول غیر قابل حل می‌آید نیز کمک کنند: کوانتوم یا نسبیت؟
برای دومین بار، پژوهشگران موفق شدند مولکولهای آلی را در اطراف سیاره‌ای مشتری‌مانند و داغ در خارج از منظومه شمسی کشف کنند. این بدان معنی است که فراوانی مولکولهای آلی و بنیان‌های اصلی حیات در جهان، بسیار بیشتر است و احتمالا حیات بسیار آسان‌تر شکل می‌گیرد.
پژوهشگران ناسا توانستند در جایی بسیار دور از منظومه شمسی، مولکولهای پایه حیات را در یک سیاره گازی داغ بیابند. این کشف، گامی رو به جلو برای منجمانی است که درتلاشند سیاراتی را که می‌توانند میزبان حیات باشند، مشخص کنند این سیاره تازه‌کشف شده قابل سکونت نیست، ولی مواد شیمیایی مشابهی دارد که، اگر در آینده در اطراف یک سیاره سنگی کشف شود، می‌تواند نشانه‌ای از وجود حیات باشد.
مارک سواین از پژوهشگران آزمایشگاه پیشرانش جت ناسا، جی.پی.ال در پاسادنای کالیفرنیا می‌گوید: «این دومین سیاره خارج از منظومه شمسی است که در آن آب، متان و دی‌اکسید کربن یافت شده، موادی که وجود آنها برای فرایندهای زیستی در سیارات قابل سکونت لازم است. کشف ترکیبات آلی در دو سیاره بیرون از منظومه شمسی، این احتمال را افزایش می‌دهد که سیاراتی که در آنها مولکولهای لازم برای حیات وجود دارند، به تعداد بیشتر و حتی معمول‌تر در فضا وجود دارند».
سواین و پژوهشگران همکارش از اطلاعات دو رصدخانه مداری بزرگ ناسا یعنی تلسکوپ فضایی هابل و تلسکوپ فضایی اسپیتزر برای بررسی سیارهHD 209458b استفاده کردند. این سیاره گازی داغ و عظیم‌الجثه از مشتری بزرگ‌تر است و به دور ستاره‌ای خورشید مانند در فاصله 150 سال نوری از زمین در صورت فلکی اسب بالدار (پگاسوس) می‌چرخد. یافته‌های جدید آنها، دومین کشف این گروه بعد از کشف دی‌اکسید کربن در اطراف یک سیاره گازی داغ و مشتری‌مانند است به نام HD 189733b است. مشاهدات پیشین هابل و اسپیتزر از آن سیاره، آب و بخار متان را نیز آشکار کرد.
این کشفیات با طیف‌سنجی انجام شد. در این روش، پرتوهای نور مریی از درون ابزاری منشورمانند عبور می‌کنند و به مولفه‌های تشکیل دهنده تجزیه می‌شوند. هر ماده شیمیایی بر طول‌موج‌های بخصوص و یکتایی از طیف نور مریی و فروسرخ تاثیر می‌گذارد و بدین‌سان، می‌توان با بررسی دقیق طیف، مواد مختلف شیمیایی تشکیل دهنده آن را آشکار کرد. اطلاعات دوربین فروسرخ نزدیک هابل و طیف‌سنج چند جسمی آن، وجود مولکول‌ها را نشان می‌دهد و اطلاعات نورسنج و طیف‌سنج فروسرخ اسپیتزر نیز مقدار آنها را معین میکند.
به گفته سواین: «این نشان می‌دهد که ما می‌توانیم مولکولهای لازم برای فرایندهای حیاتی را کشف کنیم». اکنون منجمان می‌توانند با مقایسه جو دو سیاره، به شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو سیاره هم‌دسته پی ببرند. برای مثال، مقادیر نسبی آب و دی‌اکسید کربن در دو سیاره مشابه است، ولی HD 209458b مقادیر بیشتری از متان به نسبت HD 189733b دارد. سواین می‌گوید: «مقدار زیاد متان چیزی را به ما نشان می‌دهد. این می‌تواند به این معنی باشد که چیز خاصی در ترکیبات تشکیل دهنده این سیاره وجود داشته است».
به گفته سواین، دیگر سیارات بزرگ داغ و مشتری مانند را نیز می‌توان با استفاده از امکانات موجود بررسی و با هم مقایسه نمود. این کار پایه و اساس نوعی تحلیل است که اخترشناسان باید انجام دهند تا در نهایت بتوانند فهرستی از سیارات سنگی زمین مانند تهیه کنند که در آنها، نشانه‌هایی از مواد آلی نشان‌گر حیات احتمالی وجود دارد.
انتظار می‌رود که ماموریت کپلر ناسا بتواند تعدادی از این دنیاهای جامد را کشف کند. این فضاپیما در سال جاری پرتاب شد، ولی به اعتقاد اخترشناسان ما دست‌کم یک دهه تا کشف حیات احتمالی روی چنین سیاراتی زمان لازم داریم.
به گفته سواین اگر زمانی چنین سیارات زمین مانندی در آینده کشف شوند، «کشف ترکیبات آلی الزاما به این معنی نخواهد بود که روی یک سیاره حیات وجود دارد، چرا که راه‌های دیگری نیز برای تولید چنین مولکول‌هایی وجود دارد. اگر ما مواد شیمیایی آلی را روی یک سیاره سنگی زمین مانند کشف کنیم، پس از آن خواهیم خواست تا به اندازه کافی در مورد آن سیاره بدانیم تا فرایندهای غیر زیستی را که ممکن است به حضور این مواد روی آن سیاره ختم شده باشند، حذف کنیم».
«این موارد آنقدر از ما دور هستند که نمی‌شود به آنجا کاوشگر فرستاد، در نتیجه تنها راهی که ما بتوانبم چیزی در مورد آنها بدانیم این است که تلسکوپ‌ها را روی آنها تنظیم کنیم. طیف‌سنجی، ابزاری بسیار قوی برای تعیین مواد شیمیایی و دینامیک آنها است».
این خصیصه تعاملی که در جی.پی.ال توسعه یافته، داستان کشف سیارات جدید بیرون منظومه شمسی را وارد مرحله تازه‌ای میکند، داستانی که با تفکرات فلاسفه باستانی آغاز شد و در نهایت به وضعیت کنونی مشاهدات و رصدهای فضایی توسط ماموریت‌های اسپیتزر و کپلر ناسا رسید. در طول زمان نقاط برجسته‌ای در فرهنگ، فناوری و علم وجود داشته‌اند که از جمله آنها، یک شمارنده سیارات خواهد بود که آهنگ کشف سیارات بیرونی را در طول زمان تعقیب میکند.
تلسکوپ فضایی هابل یک پروژه همکاری بین‌المللی بین ناسا و آژانس فضایی اروپا است و هدایت آن در مرکز فضایی گودارد در گرینبالت مریلند است، انستیتوی علمی تلسکوپ فضایی در بالتیمور مریلند عملیات علمی هابل را هدایت میکند. اتحادیه دانشگاه‌ها برای پژوهش‌های اخترشناسی، آئورا مستقر در واشینگتن، این انستیتو را برای ناسا مدیریت میکند.
جی.پی.ال ماموریت تلسکوپ فضایی اسپیتزر را برای ناسا مدیریت میکند. ماموریت‌های علمی در مرکز علمی اسپیتزر در کالتک (انستیتو فناوری کالیفرنیا در پاسادنا) هدایت می‌شود.
در راستای تلاش دانشمندان برای اثبات وجود آب بر روی ماه، ساعاتی پیش مدارگرد LCREOSS ناسا با سرعت زیاد خود را به سطح ماه کوبید ...
مدارگرد LCROSS ناسا پس از گذشت چند دقیقه از رها کردن قطعه ای از سکوی راکت به سمت ماه خود را با سرعتی بالا به سطح ماه کوبید تا دانشمندان بر روی زمین بتوانند از میان توده خاک برخاسته از این کره وجود آب را بر روی ماه به اثبات برسانند.
قطعه راکت دو هزار و 200 کیلوگرمی در ابتدا با حفره ای در قطب جنوب ماه برخورد کرد و نتایج آن توسط مدارگرد LCROSS مورد بررسی قرار گرفت. به گفته دانشمندان کشف آب در این بررسی ها می تواند به عنوان یکی از بزرگترین کشف های جهان شناخته شود.
نصویری نزدیک از برخرود LCROSS با ماه (بر روی عکس کلیک کنید)
قطعه سکوی راکت که به همراه مدارگرد LCROSS در مدار زمین در حرکت بود در ساعت 4:30 صبح به وقت آمریکا با سرعتی دو برابر سرعت یک گلوله با ماه برخورد کرد. برخوردی که بر اساس محاسبات توده ای از خاک و غبار با حجم 350 تن را تا ارتفاع 10 کیلومتر به فضا پرتاب کرده است.
مدارگرد 79 میلیون دلاری LCROSS نیز چند دقیقه بعد و در پی قطعه راکت خود را به سطح حفره ای در قطب جنوب ماه کوبید و به عمر تحقیقاتی کوتاه مدت خود پایان داد. این مدارگرد به یک طیف سنج فروسرخ نزدیک، یک طیف سنج نور مرئی، دو دوربین فروسرخ، دو دوربین فروسرخ نزدیک، یک دوربین مرئی و یک تابش سنج مرئی مجهز بود.
بر اساس گزارش بی بی سی، این پایان زودهنگام باید آغازگر فصلی جدید از دانش بشر دربراه کره ماه باشد و دانشمندان در انتظارند با نابودی این مدارگرد، نشانه هایی قوی برای اثبات وجود آب در ماه به دست آورند.
روز یک شنبه نمایشگاهی از تصاویر نجومی در پارلمان ایران و با حضور دکتر علی لاریجانی ، اعضا هیات رییسه محلس و جمعی از اساتید نجوم ایران افتتاح شد.
این برنامه که به مناسبت سال جهانی نجوم و به همت دکتر سعدالله نصیری قیداری ، رییس سابق انجمن نجوم ایران و نماینده مردم زنجان در مجلس شورای اسلامی و از سوی انجمن نجوم ایران و با همکاری پروژه صلح ستارگان برگزار شد. در آیین افتتاح این نمایشگاه علاوه بر نمایندگان مجلس شورای اسلامی جمعی از اساتید برجسته ستاره شناسی ایران همچون دکتر یوسف ثبوتی، دکتر جمشید قنبری و دکتر نصیری حضور داشتند.
این نمایشگاه شامل مجموعه ای از تصاویر از زمین تا آسمان (FETU) و گلچینی از آثار بابک امین تفرشی، اوشین دانیل زاکاریان و سیاوش صفاریان پور ، از زیبایهای آسمان شب ایران بود.
دکتر قنبری رییس انجمن نجوم ایران در مراسم افتتاحیه این نمایشگاه اعلام کرد این نمایشگاه در استان های دیگر و همچنین در المپیاد نجوم که امسال در ایران برگزار می شود به نمایش در خواهد آمد.
گزارش تصویری زیر را سیاوش صفاریان پور و آیرین شیوایی تهیه کرده اند.
150 ستاره شناس بین المللی با رصد کهکشانی به نام NGC 253 موفق شدند پرتوهای گامایی را که از قلب این کهکشان ساطع می شوند اندازه گیری کنند.
ستاره شناسان بین المللی به سرپرستی تیم موسسه ماکس پلانک آلمان با استفاده از تلسکوپ HESS (سیستم طیف نگار انرژی بالا) توانستند به اندازه گیریهای دقیقی از پرتوهای گامایی که از مرکز کهکشان NGC 253 ساطع می شوند دست یابند.
منشاء این پرتوهای پر انرژی منطقه ای بسیار نزدیک به مرکز کهکشان است. این منطقه محل تولد بیشترین تعداد ابرنواختر است.
فاصله این کهکشان 12 میلیون سال نوری است و یکی از نزدیکترین کهکشانهای مارپیچ به کهکشان راه شیری به شمار می رود. رصد این کهکشان در نور مرئی همانند رصد آن در طیف فراسرخ و طیف بسامدهای رادیویی است. منطقه مرکزی NGC 253 محل تولید تعداد زیادی ستاره است. این منطقه محتوی حجم بالایی از گرد و غبار و گازهای بین سیاره ای است.
ستاره های با جرم زیاد که در این منطقه متولد می شوند از سوخت هسته ای نسبتا سریع و متناوبی استفاده می کنند. فروپاشی هسته زمانی رخ می دهد که ستاره در انفجار نهایی خود را نابود کند. در این زمان یک ابرنواختر متولد می شود که نور آن میلیونها برابر بیشتر از نور خود ستاره است.
براساس گزارش ساینس اکسپرس، بین سالهای 2005 تا 2008 ستاره شناسان با استفاده از سیستم تلسکوپ HESS واقع در نامیبیا به مدت 119 ساعت پرتوهای گامایی با انرژی 220 میلیارد الکتروولت را رصد کردند و دریافتند که منبع این پرتوها مرکز کهکشان NGC 253 است.
اکنون این ستاره شناسان موفق شدند سرعت جریان پرتوهای گامایی را که از این منطقه NGC 253 ساطع می شوند اندازه گیری کنند و نشان دهند که سرعت این پرتوها هزار برابر بیشتر از سرعت پرتوهای گامای موجود در مرکز کهکشان راه شیری است.
همچنین منطقه مرکزی NGC 253 پنج برابر درخشانتر از نور پرتوهای گامای حاضر در بقیه قسمتهای هر دوی این کهکشانها است.
سیستم HESS که از چهار تلسکوپ تشکیل شده است از سال 2004 وارد عملیات شد. مساحت آینه هر یک از چهار تلسکوپ HESS برابر با 108 مترمربع است.
با تاریک شدن هوا در این شبها مثلث تابستانی شامل نسر واقع، دنب و نسر طائر در بالای سر ما خودنمایی می کند. ستاره سرخگون سماک رامح کم کم به پائین افق غربی فرو می رود و ستاره های اصلی دب اکبر در افق در پائین سمت شمال غربی قرار می گیرند. اما ستاره قلب العقرب در جبهه جنوب غربی برای ناظران زیر عرض جغرافیایی 50 درجه تلالو دارد در حالی که در منطقه جنوب شرقی، ستاره تنهای فم الحوت کم کم در بالای افق و در مکانی خالی و خلوت ظاهر می شود. در سمت شرق چهار گوش اسب بالدار و به دنبال آن ستاره های آندرومدا طلوع می کنند. در افق جنوبی هم قوس از قوری داغ خود هنوز بخار ایجاد می کند و با آن هاله کهکشان راه شیری را می سازد. اما فراتر از صورت فلکی های شهریورماه اجرام غیر ستاره ای آن دل هر رصدگری را که شیفته آسمان شب باشد می رباید. در این مقاله قصد دارم تا به معرفی تعدادی از این اجرام بپردازم:
1- سحابی سیاره نمای هلیکس: به طور حتم شما با این سحابی سیاره نما آشنا هستید و تصویر سه بعدی را که هابل چند سال پیش از آن تهیه کرد را به خاطر دارید. سحابی زیبایی که با نمایش خود، مرگ خورشید را در پنج میلیارد سال آینده شبیه سازی می کند. در میانه صورت فلکی های حوت جنوبی و حجار و جدی قرار دارد، بنابراین نمی توان گفت که این جرم جزء کدام صورت فلکی است ولی در طراحی نقشه های نجومی آن را جزء صورت فلکی حجار حساب می کنند. با قدر 6.5+ در فاصله ای حدود 450 سال نوری از ما قرار گرفته است. این شبها تقریباً با کمی اختلاف حدود ساعت 21 از افق محل شما بالا می آید. برای پیدا کردن آن ستاره 88- حجار را با قدر 3.5 که یکی از ستاره های همین صورت فلکی است پیدا کنید و در میدان دید دوربین خود قرار دهید. سپس حدود 8 درجه به سمت شمال شرق ستاره حرکت کنید تا ستاره اپسیلون- حجار با قدر 5.8+ را بیابید. تقریباً هلیکس در یک دقیقه قوسی این ستاره قرار دارد. جرمی مه آلود که باید با روش چپ چپ نگاه کردن آن را مشاهده کنید.
2- سحابی عقاب: جرمی که با قدر 6.5+ در فاصله 7000 سال نوری از ما قرار دارد. همه ما تصویری را که هابل در پانزدهمین سالگرد خود از قلب این سحابی گرفت به خاطر داریم. برای رصد آن ستاره دوتایی گاما-سپر را پیدا کرده و 2 درجه به سمت جنوب شرق این ستاره حرکت کنید تا شانزدهمین جرم از کاتالوگ مسیه در میدان دید شما قرار گیرد. اگر رصدگری تیزبینی باشید خوشه ستاره ای میان آن را می توانید ببینید.
3- سحابی اُمگا: هفدهمین جرم از کاتالوگ مسیه که در فاصله 5000 سال نوری از ما قرار گرفته است. با قدر7.0+ در دو درجه ای سحابی عقابف کمی بالاتر از قلب کهکشان راه شیری واقع است. آن را جزء صورت فلکی قوس به شمار می آورند. برای مشاهده آن در آسمان پس از پیدا کردن ستاره گاما-سپر، 2 درجه به سمت جنوب غرب این ستاره حرکت کنید تا این جرم را که خوشه ای را در قلب خود جای داده است مشاهده کنید.
4- سحابی سه تکه: جرم مه آلود بارزی که در آسمان نواحی دور از شهر به راحتی با چشم غیر مسلح از قدر 5.0+ پیداست. در فاصله 5200 سال نوری از ما که در صورت فلکی قوس واقع شده است. برای یافتن آن ستاره مو- قوس را در چشمی دوربین خود پیدا کنید و 3 درجه به سمت جنوب شرق آن حرکت کنید تا آن را مقابل چشمان خود ببینید.
5- سحابی مرداب: بهترین جرم سحابی گون برای مشاهده در فصل تابستان. دقیقاً در قلب کهکشان واقع شده است. از قدر5.0+ و در فاصله 5000 سال نوری از ما در صورت فلکی قوس خودنمایی می کند. سحابی زیبایی همراه با خوشه ستاره ای در وسط آن و همدم سحابی سه جزئی که در 1 درجه ای آن واقع است. درست در 1 درجه ای جنوب غرب سحابی سه تکه. اگر از دوربین دوچشمی استفاده می کنید هر دور را در یک میدان دید می بینید.
6- سحابی آمریکای شمالی: به حتم با این سحابی آشنا هستید ولی کمتر کسی پیدا می شود که آن را به طور مستقیم دیده باشد. به قدر 4.0+ آن نگاه نکنید زیرا قدر بیان شده قدر مجموع آن است. هفت هزارمین جرم از کاتالوگ ان.جی.سی در فاصله 1600 سال نوری از ما واقع در دجاجه. برای شکار آن 3 درجه به سمت جنوب شرق دنب (آلفا-دجاجه) حرکت کنید.
8- سحابی سیاره نمای حلقه ای: یکی از مشهورترین اجرام طبقه خود واقع در صورت فلکی شلیاق با قدر مجموع 9.6+ با گستردگی تقریباً یک دقیقه قوسی. به خاطر قدر مجموع کم آن شاید نتوانید آن را با تلسکوپ و دوربینهای کوچک پیدا کنید اما در عوض یافتن جای آن در آسمان شب بسیار ساده است. با پیدا کردن بتا-شلیاق به سمت گاما- شلیاق حرکت کنید. اگر ابزار مناسبی داشته باشید در میانه راه، آن را پیدا خواهید کرد.
9- سحابی ساعت شنی: با قدر مجموع 7.5+ در فاصله 1000 سال نوری از قرار گرفته است. بیست و هفتمین شماره از کاتالوگ مسیه را به خود اختصاص داده است. برای رصد آن اتا-سپر را مشاهده کرده و سپس 3 درجه به سمت شرق آن حرکت کنید تا این سحابی زیبا در میدان دید شما ظاهر شود. با نامهایی نظیر نیم سیب، سحابی دمبلی و یا خفاش آن را می شناسید. مشاهده این سحابی سیاره نما سرنوشت خورشید را که در پنج میلیارد سال دیگر برای ما یادآوری می کند.
10- خوشه باز پروانه: از قدر 4.5 در صورت فلکی عقرب واقع شده و 2000 سال نوری با ما فاصله دارد. اگر 3 درجه به سمت غرب آن حرک کنید سحابی بطلمیوس (ام 7) را می بینید.
11- خوشه کروی آدامس بادکنکی: از این نام تعجب نکنید. بیشتر منجمان جهان دوازدهمین شماره از کاتالوگ مسیه را به این نام می شناسند. در مارافسای قرار دارد و از قدر 8 در 16000 سال نوری از ما درخشش ضعیف خود را به ما می نمایاند. پیدا کردن آن از روش پرش پله ای ستارگان سخت است زیرا ستاره پرنوری در اطراف آن دیده نمی شود. در 3 درجه ای ام 10 واقع شده است.
12- کهکشان گردابی: کهکشانی واقع در صورت فلکی دب اکبر. تلسکوپ فضایی هابل در پانزدهیمن ساگرد تولد خود از آن تصویر زیبایی تهیه کرد. از قدر 8 بوده و برای پیدا کردن آن آخرین ستاره ملاقه دب اکبر را در میدان دید چشمی قرار دهید. درست در 3.5 درجه ای جنوب این ستاره واقع شده است.
جام جم آنلاین: سال جهانی نجوم با این امید این گونه نامگذاری شد که تعداد بیشتری از مردم فرصت و بهانه‌ای پیدا کنند تا به اطراف خود بنگرند. جهانی بزرگ‌تر را ببینند که در آن سیاره مادری ما تنها نقطه‌ای ناچیز در آن است و بار دیگر احساس هیجان‌انگیز اکتشافات علمی را درون خود بیابند و با قافله علم همراه شوند.
یکی از موثرترین راه‌هایی که این سال برای تحقق این هدف انتخاب کرد، فراهم آوردن فرصت‌هایی استثنایی برای در تماس قرار دادن مستقیم مردم با زیبایی‌های آسمان شب بود و به همین سبب پروژه‌های متعددی مانند آسمان در شب (TWAN)، آسمانی برای کشف، از زمین تا آسمان و 100 ساعت نجوم تاکنون برگزار شده‌اند. در پی این برنامه‌های متنوع بود که سازمان‌دهندگان سال جهانی نجوم باردیگر تصمیم گرفته‌اند تا فرصتی استثنایی را ارج نهند و در سالگرد رصدهای تاریخ ساز گالئیلو گالیله، از مردم دعوت کنند تا زیبایی‌های جهان و آنچه را که گالیله خود دیده بود بار دیگر ببینند و شب‌هایی را به یاد گالیله با رصد اجرام آسمانی گرامی دارند.
شب‌های گالیله را باید بخش دوم پروژه موفق و جهانی 100 ساعت نجومی دانست. این پروژه در فروردین ماه سال جاری برگزار شد و آنچنان با محبوبیت مواجه گشت که کمتر کسی گمان می‌کرد به چنین موفقیتی دست یابد. حتی طراحان برنامه هم گمان نمی کردند ده‌ها کشور و در هر کشور ده‌ها گروه به جمع برگزارکنندگان این برنامه بپردازند و در بخش‌های مختلف آن مشارکت کنند.
بخش‌هایی نظیر ارتباط مستقیم میان مردم و کارشناسان، دور دنیا با 80 تلسکوپ زمینی و فضایی، بازدید از مراکز علمی، رصد خانه‌ها و موزه‌های علم و از همه مهم‌تر مهیا شدن فرصت برای رصد عمومی مردم. در این بخش بود که شوق و ذوقی غریب به وجود آمد. کشور ما که همیشه در فعالیت‌های آماتوری نجوم نقشی برجسته در جهان به عهده داشته و به نامی آشنا در جهان نجوم آماتوری بدل شده است، در این پروژه به موفقیتی خیره‌کننده دست یافت. بیش از 100 برنامه مختلف در نقاط مختلف کشور سامان از سوی گروه‌های محلی سامان داده شده بود که همزمانی جالب توجه روز آغاز این برنامه و روز طبیعت (سیزده به در) در ایران باعث شد تا بسیاری از گروه‌ها از فرصت حضور مردم در پارک‌ها و فضاهای اطراف شهرها استفاده کنند و تلسکوپ‌های خود را به میان آنها برده و ایشان را دعوت به دیدار ماه و دیگر اجرام سماوی کنند.
بسیاری از مردم برای اولین بار در این روز توانستند نخستین تجربه رصدی خود را به دست آورند و شاید برخی از آنها در سالهای بعد این علاقه خودرا دنبال کنند. ایران در میان کشورهای جهان از نظر تعداد گروه‌های برگزارکننده رتبه‌چهارم را به دست آورد که با توجه به مستقل برگزار شدن این برنامه از سوی گروه‌ها بسیار قابل توجه است.
موفقیت چشمگیر این برنامه که از سوی دبیرخانه سال جهانی نجوم و با هماهنگی انجمن منجمان بدون مرز (AWB) برگزار شد، سبب گشت تا طراحان این برنامه به این فکر بیفتند که 6 ماه پس از آن بار دیگر جشن بزرگ دیگری برگزار کنند و این بار به افتخار کسی که این سال به یاد چهارصدمین سالگرد رصدهای او که نخستین رصدگر تلسکوپی تاریخ بود این برنامه را شب‌های گالیله نامیده‌اند.
گالیله به شهادت تاریخ احتمالا نخستین کسی است که با تلسکوپی کوچک و دست‌ساز برای رصد آسمان‌ها و اجرام آسمانی استفاده کرد. رصدهای او انقلابی در تاریخ ستاره‌شناسی ایجاد کرد. انقلابی که باعث آغاز عصر جدید ستاره‌شناسی شد. با رصدهای او بود که شواهدی تجربی مبنی بر صحت نظریه کپرنیک در باره خورشید مرکزی و غلط بودن دیدگاه زمین مرکزی بطلمیوسی ارائه کرد و آنچنان ضربه‌‌ای به این دیدگاه که مورد تایید کلیسای کاتولیک نیز بود زد که حتی برگزاری دادگاه معروف او از سوی هیات انگیزاسیون (تفتیش عقاید) واتیکان هم نتوانست مرهمی بر آن بگذارد.
او در نخستین رصدهای خود به سراغ خورشید رفت و روی آن لکه‌هایی را رصد کرد، روی ماه گودال‌ها را دید و ردی از حلقه‌های زحل را مشاهده کرد، با رصد زهره بود که متوجه اهله (حالت هلالی این سیاره در زمان‌های مختلف) شد و زمانی که به مشتری نگاه کرد، متوجه حضور 4 جرمی شد که همراه این سیاره و به دور آن می‌چرخیدند و امروزه به افتخار گالیله به اقمار گالیله‌ای مشتری معروفند.
گالیله به شهادت تاریخ احتمالا نخستین کسی است که اقمار مشتری را با کمک تلسکوپ دست‌ساز خود رصد کرد
شب‌های گالیله به یاد این رصد تاریخی گالیله صورت خواهد گرفت. شب‌های 30 مهر تا 2آبان سال جاری وضعیت مشتری از دید ما زمینی‌ها شبیه به همان وضعیتی است که گالیله 400 سال پیش برای اولین بار به آن نگریست و شاید این فرصتی باشد تا بسیاری از مردم شگفتی و حس کنجکاوی گالیله را بار دیگر تجربه کنند.
گالیله برای نخستین بار اقمار مشتری را در شب 7 ژانویه 1610 و با کمک تلسکوپ دست‌ساز خود رصد کرد. منظره‌ای که او می‌دید، بنابر گزارشی که در ماه مارس 1610 در نشریه سیدریوس نونکیوس منتشر کرد، 3 ستاره کم‌سو بود که در یک سوی این سیاره قرار گرفته بودند او نیز گمان کرد که باید این 3 ستاره بخشی از ستاره‌های پس زمینه آسمان باشند؛ اما قرار گرفتن آنها روی یک خط راست باعث می شد تا او به این ستاره‌ها علاقه‌مند شود. شامگاه بعد زمانی که بار دیگر دهانه تلسکوپ کوچک و دست‌ساز خود را به سوی آسمان گرفت، بازهم این 3 جرم را دید، اما اتفاق عجیبی افتاده بود و آن اینکه این 3 ستاره همراه مشتری در آسمان حرکت کرده بودند و موقعیتشان را هم نسبت به هم و نسبت به سیاره تغییر داده بودند. با ادامه این رصدها او متوجه شد در حقیقت 4 ستاره به دور مشتری در حال چرخشند! و بدین ترتیب او برای نخستین بار متوجه شد این نقاط نورانی نه ستاره که اجرامی سیاره ای هستند که به دور مشتری می‌چرخند.
شب‌های گالیله فرصتی بی‌نظیر برای دیدار مجدد با اقمار گالیله‌ای مشتری یعنی، یو، گانیمد، اروپا و کالیستو است. در این شبها از گروه‌های نجوم آماتوری دعوت شده با آوردن ابزارهای رصدی خود به محل‌های عمومی مردم را به رصد مشتری و اقمار آن و در عین حال هلال ماه نو و دیگر اجرام سماوی دعوت کنند.
بی‌شک کشور ما نیز می‌تواند در این بین نقش ممتازی به عهده بگیرد. به همین دلیل سامان‌دهندگان پروژه 100 ساعت نجوم در ایران این بار هم قصد هماهنگی گروه‌ها برای برگزاری این برنامه را دارند. وبلاگ فارسی http://persiangalileannights.blogspot.com مرجعی برای علاقه‌مندانی است که به دنبال اطلاعاتی در باره ماهیت این برنامه و برگزاری آن هستند و از سوی دیگر وب‌سایت جهانی این پروژه در نشانی http://galileannights.org نیز اطلاعات مهم در این خصوص را در اختیار خوانندگان خود قرار می‌دهد. این مراجع هم برای برگزارکنندگان و هم برای علاقه‌مندان مطالب جالب توجهی را ارائه میکند. ضمن اینکه فرصت برای ثبت برنامه‌های گروه‌ها در وب‌سایت جهانی این پروژه و معرفی آن به دیگران نیز مهیاست.
شب‌های گالیله و شبها و برنامه‌های دیگر همه و همه بهانه‌ای برای آشنایی مردم با جهانی عظیم و بزرگ و وسیع است؛ جهانی که در آن، میلیاردها کهکشان هریک میزبان میلیاردها ستاره همچون خورشید ماست که به دور بسیاری از آنها سیاراتی چون سیارات منظومه شمسی در حال چرخش هستند. شاید با فکر کردن به این وسعت بی‌انتها انسان به یاد بیاورد که باید اندکی متواضع‌تر با محیط اطراف خود برخورد کند.
