شب‌های گالیله‌ای

 

جام جم آنلاین: سال جهانی نجوم با این امید این گونه نامگذاری شد که تعداد بیشتری از مردم فرصت و بهانه‌ای پیدا کنند تا به اطراف خود بنگرند. جهانی بزرگ‌تر را ببینند که در آن سیاره مادری ما تنها نقطه‌ای ناچیز در آن است و بار دیگر احساس هیجان‌انگیز اکتشافات علمی را درون خود بیابند و با قافله علم همراه شوند.

یکی از موثرترین راه‌هایی که این سال برای تحقق این هدف انتخاب کرد، فراهم آوردن فرصت‌هایی استثنایی برای در تماس قرار دادن مستقیم مردم با زیبایی‌های آسمان شب بود و به همین سبب پروژه‌های متعددی مانند آسمان در شب (TWAN)، آسمانی برای کشف، از زمین تا آسمان و 100 ساعت نجوم تاکنون برگزار شده‌اند. در پی این برنامه‌های متنوع بود که سازمان‌دهندگان سال جهانی نجوم باردیگر تصمیم گرفته‌اند تا فرصتی استثنایی را ارج نهند و در سالگرد رصدهای تاریخ ساز گالئیلو گالیله، از مردم دعوت کنند تا زیبایی‌های جهان و آنچه را که گالیله خود دیده بود بار دیگر ببینند و شب‌هایی را به یاد گالیله با رصد اجرام آسمانی گرامی دارند.

شب‌های گالیله را باید بخش دوم پروژه موفق و جهانی 100 ساعت نجومی دانست. این پروژه در فروردین ماه سال جاری برگزار شد و آنچنان با محبوبیت مواجه گشت که کمتر کسی گمان می‌کرد به چنین موفقیتی دست یابد. حتی طراحان برنامه هم گمان نمی کردند ده‌ها کشور و در هر کشور ده‌ها گروه به جمع برگزارکنندگان این برنامه بپردازند و در بخش‌های مختلف آن مشارکت کنند.

بخش‌هایی نظیر ارتباط مستقیم میان مردم و کارشناسان، دور دنیا با 80 تلسکوپ زمینی و فضایی، بازدید از مراکز علمی، رصد خانه‌ها و موزه‌های علم و از همه مهم‌تر مهیا شدن فرصت برای رصد عمومی مردم. در این بخش بود که شوق و ذوقی غریب به وجود آمد. کشور ما که همیشه در فعالیت‌های آماتوری نجوم نقشی برجسته در جهان به عهده داشته و به نامی آشنا در جهان نجوم آماتوری بدل شده است، در این پروژه به موفقیتی خیره‌کننده دست یافت. بیش از 100 برنامه مختلف در نقاط مختلف کشور سامان از سوی گروه‌های محلی سامان داده شده بود که همزمانی جالب توجه روز آغاز این برنامه و روز طبیعت (سیزده به در) در ایران باعث شد تا بسیاری از گروه‌ها از فرصت حضور مردم در پارک‌ها و فضاهای اطراف شهرها استفاده کنند و تلسکوپ‌های خود را به میان آنها برده و ایشان را دعوت به دیدار ماه و دیگر اجرام سماوی کنند.

بسیاری از مردم برای اولین بار در این روز توانستند نخستین تجربه رصدی خود را به دست آورند و شاید برخی از آنها در سال‌های بعد این علاقه خودرا دنبال کنند. ایران در میان کشورهای جهان از نظر تعداد گروه‌های برگزارکننده رتبه‌چهارم را به دست آورد که با توجه به مستقل برگزار شدن این برنامه از سوی گروه‌ها بسیار قابل توجه است.

موفقیت چشمگیر این برنامه که از سوی دبیرخانه سال جهانی نجوم و با هماهنگی انجمن منجمان بدون مرز (AWB) برگزار شد، سبب گشت تا طراحان این برنامه به این فکر بیفتند که 6 ماه پس از آن بار دیگر جشن بزرگ دیگری برگزار کنند و این بار به افتخار کسی که این سال به یاد چهارصدمین سالگرد رصدهای او که نخستین رصدگر تلسکوپی تاریخ بود این برنامه را شب‌های گالیله نامیده‌اند.

گالیله به شهادت تاریخ احتمالا نخستین کسی است که با تلسکوپی کوچک و دست‌ساز برای رصد آسمان‌ها و اجرام آسمانی استفاده کرد. رصدهای او انقلابی در تاریخ ستاره‌شناسی ایجاد کرد. انقلابی که باعث آغاز عصر جدید ستاره‌شناسی شد. با رصدهای او بود که شواهدی تجربی مبنی بر صحت نظریه کپرنیک در باره خورشید مرکزی و غلط بودن دیدگاه زمین مرکزی بطلمیوسی ارائه کرد و آنچنان ضربه‌‌ای به این دیدگاه که مورد تایید کلیسای کاتولیک نیز بود زد که حتی برگزاری دادگاه معروف او از سوی هیات انگیزاسیون (تفتیش عقاید) واتیکان هم نتوانست مرهمی بر آن بگذارد.

او در نخستین رصدهای خود به سراغ خورشید رفت و روی آن لکه‌هایی را رصد کرد، روی ماه گودال‌ها را دید و ردی از حلقه‌های زحل را مشاهده کرد، با رصد زهره بود که متوجه اهله (حالت هلالی این سیاره در زمان‌های مختلف) شد و زمانی که به مشتری نگاه کرد، متوجه حضور 4 جرمی شد که همراه این سیاره و به دور آن می‌چرخیدند و امروزه به افتخار گالیله به اقمار گالیله‌ای مشتری معروفند.

گالیله به شهادت تاریخ احتمالا‌ نخستین کسی است که اقمار مشتری را با کمک تلسکوپ دست‌ساز خود رصد کرد

شب‌های گالیله به یاد این رصد تاریخی گالیله صورت خواهد گرفت. شب‌های 30 مهر تا‌‌ 2‌‌آبان سال جاری وضعیت مشتری از دید ما زمینی‌ها شبیه به همان وضعیتی است که گالیله 400 سال پیش برای اولین بار به آن نگریست و شاید این فرصتی باشد تا بسیاری از مردم شگفتی و حس کنجکاوی گالیله را بار دیگر تجربه کنند.

گالیله برای نخستین بار اقمار مشتری را در شب 7 ژانویه 1610 و با کمک تلسکوپ دست‌ساز خود رصد کرد. منظره‌ای که او می‌دید، بنابر گزارشی که در ماه مارس 1610 در نشریه سیدریوس نونکیوس منتشر کرد، 3 ستاره کم‌سو بود که در یک سوی این سیاره قرار گرفته بودند او نیز گمان کرد که باید این 3 ستاره بخشی از ستاره‌های پس زمینه آسمان باشند؛ اما قرار گرفتن آنها روی یک خط راست باعث می شد تا او به این ستاره‌ها علاقه‌مند شود. شامگاه بعد زمانی که بار دیگر دهانه تلسکوپ کوچک و دست‌ساز خود را به سوی آسمان گرفت، بازهم این 3 جرم را دید، اما اتفاق عجیبی افتاده بود و آن این‌که این 3 ستاره همراه مشتری در آسمان حرکت کرده بودند و موقعیتشان را هم نسبت به هم و نسبت به سیاره تغییر داده بودند. با ادامه این رصدها او متوجه شد در حقیقت 4 ستاره به دور مشتری در حال چرخشند! و بدین ترتیب او برای نخستین بار متوجه شد این نقاط نورانی نه ستاره که اجرامی سیاره ای هستند که به دور مشتری می‌چرخند.

شب‌های گالیله فرصتی بی‌نظیر برای دیدار مجدد با اقمار گالیله‌ای مشتری یعنی، یو، گانیمد، اروپا و کالیستو است. در این شب‌ها از گروه‌های نجوم آماتوری دعوت شده با آوردن ابزارهای رصدی خود به محل‌های عمومی مردم را به رصد مشتری و اقمار آن و در عین حال هلال ماه نو و دیگر اجرام سماوی دعوت کنند.

بی‌شک کشور ما نیز می‌تواند در این بین نقش ممتازی به عهده بگیرد. به همین دلیل سامان‌دهندگان پروژه 100 ساعت نجوم در ایران این بار هم قصد هماهنگی گروه‌ها برای برگزاری این برنامه را دارند. وبلاگ فارسی http://persiangalileannights.blogspot.com مرجعی برای علاقه‌مندانی است که به دنبال اطلاعاتی در باره ماهیت این برنامه و برگزاری آن هستند و از سوی دیگر وب‌سایت جهانی این پروژه در نشانی http://galileannights.org نیز اطلاعات مهم در این خصوص را در اختیار خوانندگان خود قرار می‌دهد. این مراجع هم برای برگزارکنندگان و هم برای علاقه‌مندان مطالب جالب توجهی را ارائه می‌کند. ضمن این‌که فرصت برای ثبت برنامه‌های گروه‌ها در وب‌سایت جهانی این پروژه و معرفی آن به دیگران نیز مهیاست.

شب‌های گالیله و شب‌ها و برنامه‌های دیگر همه و همه بهانه‌ای برای آشنایی مردم با جهانی عظیم و بزرگ و وسیع است؛ جهانی که در آن، میلیاردها کهکشان هریک میزبان میلیاردها ستاره همچون خورشید ماست که به دور بسیاری از آنها سیاراتی چون سیارات منظومه شمسی در حال چرخش هستند. شاید با فکر کردن به این وسعت بی‌انتها انسان به یاد بیاورد که باید اندکی متواضع‌تر با محیط اطراف خود برخورد کند.