سومین رقابت رصدی صوفی در راه است

 

جام جم آنلاین: ایران در سال‌های گذشته، شاهد رشد چشمگیری در نجوم آماتوری خود بوده است. افزایش شمار علاقه‌مندانی که از دوران کودکی دوستدار این رشته شده‌اند و برای یادگیری و مطالعه آن در کنار برنامه‌های درسی خود می‌کوشند و از سوی دیگر علاقه خانواده‌ها به این رشته هیجان‌انگیز و تفریح علمی، باعث شده فضای ویژه‌ای در زمینه نجوم آماتوری در ایران شکل بگیرد.

رشد نجوم آماتوری که در نقش وسیله‌ای به منظور ارتقای توجه عمومی به مسائل علمی مورد توجه مجامع ترویج علم جهان نیز قرار دارد برای رشد خود در ایران به تلاش‌های بسیاری مدیون است که عمده آنها از سوی علاقه‌مندان و به شکل غیرانتفاعی اتفاق افتاده است.

تاسیس ماهنامه نجوم که نخستین ماهنامه نجوم آماتوری در خاورمیانه بود، فعالیت‌های مراکزی چون رصدخانه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان زعفرانیه، شکل‌گیری هسته‌های نجوم در شهرستان‌ها و تشویق رشد گروه‌های نجومی، زمینه‌سازی ارتباط منجمان آماتور جهان با جامعه نجوم آماتوری ایران، فراهم آوردن بازاری که در آن امکان تهیه وسایل مدرن ستاره‌شناسی نجوم آماتوری فراهم باشد، برنامه تلویزیونی آسمان شب  که این دانش را با دید ترویج علم به میان مردم می‌برد  و بسیاری از اقدامات دیگر باعث شد تا جامعه ما در تاریخ کوتاه فعالیت موثر خود در نجوم آماتوری، به ابتکارهای تحسین شده بین‌المللی بسیاری دست یابد. برگزاری تحسین‌برانگیز روز جهانی نجوم و هفته جهانی فضا، تلاش‌های ترویجی در مناطق محروم و اجرای برنامه‌های عمومی در کنار تلاش برای تخصصی کردن برخی فعالیت‌ها که نمونه‌های آن را در مساله گرفت‌ها، رویت هلال ماه و عکاسی نجومی می‌توان دید ازجمله این ابتکارهاست. یکی دیگر از ابتکارهای ایرانیان در زمینه رشد نجوم آماتوری، رقابت‌های رصدی است که می‌توان ادعا کرد برگزاری آن به شکل فعلی در جهان شاید بی‌نظیر باشد.

ایده اولیه برگزاری رقابتی رصدی در ایران را شاید بتوان از آن بابک امین تفرشی، از فعالان جامعه نجوم آماتوری ایران دانست. او این پیشنهاد را 9 سال پیش برای اولین بار با همکاری ماهنامه نجوم اجرا کرد. اگرچه ماراتن مسیه رقابتی بود که سال‌ها در نقاط مختلف جهان برگزار می‌شد، اما در ایران به شکل و شمایلی متفاوت برگزار شد.

رقابت رصدی ماراتن مسیه، ریشه‌اش به دوران هیجان‌انگیزی بازمی‌گردد که در آغاز عصر رصد تلسکوپ‌ها در ستاره‌شناسی باب شده بود و ستاره‌شناسان جهان تلاش می‌کردند دنباله‌دارهایی که گاه گاه ظهور می‌کردند به دام بیندازند. این دنباله‌دارها زمانی که نور در دوردست‌های زمین قرار دارد و به نزدیکی زمین و خورشید نرسیده‌اند در ابزارهای رصدی چون توده‌های کم‌سوی مه آلودی دیده می‌شوند. از سوی دیگر توان اندک ابزارهای آن دوره باعث می‌شد تا اجرام دیگری که آنها را اجرام غیرستاره‌ای می‌نامیم مانند کهکشان‌ها، خوشه‌های ستاره‌ای، سحابی‌ها و امثال آن نیز در تلسکوپ‌ها به شکل توده‌های مه‌آلود کم‌فروغی به نظر بیایند که ممکن بود شکارچیان دنباله‌دارها را به اشتباه بیندازد. به همین دلیل یکی از شکارچیان دنباله‌دارها به نام شارل مسیه فرانسوی برای آن که مانع بروز اشتباهات بیشتر برای خود و دیگران شود، فهرستی از 110 جرم آسمانی غیرستاره‌ای تهیه کرد تا دیگران آنها را به جای دنباله‌دارها اشتباه نگیرند؛ اما چنین فهرستی این ویژگی را داشت که باعث شد بعدها منجمان آماتور رقابتی بر مبنای آن پایه‌گذاری کنند که به ماراتن مسیه معروف شد. این اجرام به گونه‌ای در آسمان پراکنده شده‌اند که در فاصله میانه اسفند تا اواخر فروردین همه آنها به اندازه کافی از خورشید فاصله دارند و می‌توان در طول یک شب از غروب تا طلوع روز بعد در آسمان رصدشان کرد. همین مساله باعث شد بعدها منجمان آماتور برای بالا بردن مهارت‌های خود در این فاصله زمانی سعی کنند در طول یک شب، همه این اجرام را رصد کنند. به این رصد فشرده اصطلاحا ماراتن مسیه گفته می‌شود. معمولا گروه‌ها و افراد در منطقه‌ای صاف و به دور از نور مهتاب و نور مزاحم شب‌ها جمع می‌شوند و به طور فردی به رصد و پیدا کردن این اجرام می‌پردازند و هر کسی که توانست جرمی را رصد کند برای خود علامتی مقابل فهرست این اجرام می‌زند. این رقابت‌ها هنوز هم ادامه دارد و در کنار رقابت‌های دشوارتری نظیر رصد بخشی از اجرام فهرست هرشل یا عکاسی از اجرام مسیه، از سوی منجمان آماتور دنیا دنبال می‌شود.

آنچه در ایران بنیان گذاشته شده، بسیار متفاوت از این است. در طرحی که برای نخستین سال برگزاری، از سوی ماهنامه نجوم و از آن به بعد از سوی شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران پی گرفته شد، رصدگران برتر کشور از سراسر ایران انتخاب و به یکی از محل‌های رصدی می‌آیند و این رقابت را برگزار می‌کنند. تفاوت اصلی در آنجاست که منجمان ایرانی باید رصد خود را به تایید داوران این رقابت برسانند. این داوران گروهی از منجمان پرسابقه هستند که سال‌ها به رصد آسمان مشغولند و در دوره‌های بعدی برندگان دوره‌های قبلی نیز به جمع داوران می‌پیوندند.

در طول نزدیک به یک دهه برگزاری رقابت رصدی مسیه معلوم شد این رقابت بشدت باعث افزایش توان رصدی منجمان آماتوری ایرانی شده است. بسیاری از افراد برای این که جواز شرکت در این رقابت را بگیرند مدت‌ها تمرین می‌کنند و مهارت‌های گوناگونی که برای به دام انداختن این اجرام کم‌سو در کمترین مدت زمان ممکن لازم بود را به دست می‌آورند.

هر سال با توجه به افزایش توانایی‌های منجمان رصدگر بر دشواری این رقابت نیز افزوده شده است به طوری که اجرام به بیش از 10 جرم رسیده و بخش‌های جنبی مانند طراحی از جرم رویت شده یا سوالات علمی از شرکت‌کنندگان نیز به آن اضافه شده است.

هفته آینده، رقابت صوفی در نزدیکی شیراز برگزار خواهد شد

اما از چندی پیش برگزارکنندگان این رقابت در انجمن نجوم ایران به این جمع‌بندی رسیدند که به دلایل مختلف ما نیازمند رقابتی متفاوت هستیم که با شرایط رصدگران پرتجربه از یک سو و همچنین شرایط اقلیمی و فرهنگی ما نیز سازگار باشد به همین دلیل رقابت رصدی صوفی پایه‌گذاری شد. رقابت رصدی صوفی رازی، به نام ستاره‌شناس برجسته ایرانی عبدالرحمن صوفی رازی بنیان گذاشته شده است. او حدود هزار سال پیش، نخستین کسی بود که فهرستی از تعدادی از اجرام غیرستاره‌ای تهیه کرد. کهکشان امره‌المسلسله یا آندرومدا، ابرهای ماژلانی بزرگ و کوچک و تعدادی دیگر از سحابی‌ها نخستین اجرامی بودند که او آنها را وقتی بهترین ابزار رصد تنها چشمان غیرمسلح بود، فهرست کرد. رقابت رصدی صوفی به بهانه بزرگداشت و معرفی مجدد او به جهان، بنیان گذاشته شد. این رقابت از سوی دیگر زمان برگزاری‌اش را به اواخر تابستان منتقل کرد؛ زمانی که احتمال بارش‌های باران و ابری بودن هوا در اقلیم ایران نسبت به بهار کمتر است. از سوی دیگر سطح دشواری این رقابت به طور چشمگیری بالاتر از ماراتن مسیه تعریف شد تا رصدگران پر تجربه‌تر بتوانند خود را محکی بزنند. از سوی دیگر برای این‌که هدف زنده نگاه داشتن نام عبدالرحمن صوفی رازی بیش از پیش محقق شود تصمیم بر این شد که رقابت به شکل بین‌المللی تعریف شود. کاری که اگرچه در اولین دوره امکان انجام آن مهیا نشد، اما در دومین دوره برگزاری این رقابت که سال گذشته در زاهدان برگزار شد، با حضور چند منجم آماتور عراقی اولین گام به سوی آن برداشته شد و در عین حال بخش معرفی آن به جهان با گرفتن پیام از منجمان حرفه‌ای و آماتور سرشناس جهان برای آن و تقدیر از یکی از پیشگامان نجوم ایران در هر دوره نیز به برنامه اضافه شد.

امسال و هفته آینده، رقابت صوفی در نزدیکی شیراز برگزار خواهد شد؛ جایی که عبدالرحمن صوفی رازی رصدخانه خود را در آنجا بنا نهاده بود. این بار در مجاورت آرامگاه کورش بزرگ، منجمان ایرانی و مهمانان خارجی گردهم خواهند آمد تا یاد صوفی رازی و نقش ممتاز ایران در پیشرفت نجوم جهان را گرامی بدارند.

این رقابت‌ها طی این سال‌ها بسیار مورد توجه جامعه نجوم ایران واقع شده، اما نکته مهم این است که گام بعدی را باید برای این علاقه و تلاش در نظر گرفت.

افزایش توانایی رصدی منجمان آماتور به خودی خود بسیار ارزشمند است، اما اگر از این توانایی استفاده بعدی صورت نگیرد ارزش واقعی آن آشکار نخواهد شد. تلاش برای ترویج رشته‌های تخصصی و رصدهای دقیق و مستمر از سوی منجمان آماتور ماهر باعث خواهد شد این افراد بتوانند از توانایی خود برای مشارکت در طرح‌های علمی با دانشمندان حرفه‌ای سود جویند. به این ترتیب سطح دانش نجوم ایران در میان آماتورها افزایش می‌یابد و از سوی دیگر، حرفه‌ای‌ها نیز همکار قابل اعتمادی برای رصدهای خود در حوزه‌هایی مانند ستاره‌های متغیر، دوتایی‌ها و امثال آن پیدا می‌کنند. این همکاری‌ها می‌تواند به سوی مشارکت‌های بین‌المللی نیز سوق پیدا کند و باعث رشد جایگاه ایران در فعالیت‌های امروزین نجوم جهان شود.

هفته آینده و در سال جهانی نجوم، ایران میزبان سومین رقابت رصدی صوفی خواهد بود. این رقابت شاید نویدی باشد به توجه بر میراث گذشته و پرافتخار ایرانیان در زمینه نجوم که در عین حال نگاهی امیدوار به آینده دارد.

پوریا ناظمی