سحابی دمبل

چشم بیننده

 نخستین چیزی که جلب نظر می کند، کشیدگی دمبل است ولی این حتماً نباید از دید شما شبیه دمبل بدنسازی باشد. تلسکوپی متوسط یک مستطیل را نشان می دهد. استیو اُمیرا، رصدگر تیزبین و باتجربه آسمان، با تلسکوپ چهار اینچی اش یک ساعت شنی می بیند. گاهی ممکن است فقط یک یک هسته سیب شبح گون دیده شود. من یک خفاش می بینم که بال هایش را باز کرده است، تشبیهی که پسر چهار ساله من هم آن را قبول دارد . حقیقت این است که این سحابی هزار چهره در فاصله 500 سال نوری از ما برای هر رصدگر به شکلی دیگر نمایان می شود. شکل آن حتی می تواند با تغییر شرایط رصدی، هر دقیقه عوض شود . شکل، فقط بخشی از چیزی است که با تلسکوپ می بینید. بخش دیگر رنگ است. با وجود این انتظار نداشته باشید که هیچ رنگی را در دمبل تشخیص دهید. سحابی از دید من به رنگ خاکستری ابر هاست. اما برخی رصدگران به خصوص با تلسکوپ های بزرگ، سیاره نماها را با ته رنگ آبی یا سبز می بینند. نور زیادی لازم است تا سلول های مخروطی چشم که به رنگ حساس اند، تحریک شوند.

 
روشن کردن سیاره نماها

شکل و رنگ سحابی های سیاره نما داستان هیجان انگیزی را از مرگ و زندگی دوباره در کیهان برای دانشمندان تعریف می کند؛ چیزی که می توانیم یک بار با رصد دمبل از پشت چشمی تجربه کنیم . داستان از زمانی آغاز می شود که ستاره تمام هیدروژن را در مرکزش به هلیوم تبدیل کرده است و روند همجوشی به طور موقت بعد از میلیون ها و میلیاردها سال که باعث درخشش ستاره شده است، کاهش می یابد. ستاره بعد از برخی تغییرات درونی، مرحله دوم همجوشی هسته ای را آغاز می کند. در هسته اش که اینک گرم تر و فشرده تر از همیشه است، هلیوم به کربن و اکسیژن تبدیل می شود، در حالی که همچنان هیدروژن در لایه های اطراف هسته، هلیوم بیشتری تولید می کند.

این رآکتور با سوخت مضاعف انرژی بسیار بیشتری نسبت به دوران قبلی اش تولید می کند. این انرژی اضافی سبب انبساط ستاره می شود و از آن یک غول سرخ می سازد. ستاره، همه سیاره های اطرافش را می سوزاند و می بلعد (زمین از خطر بلعیده شدن در 6 یا 7 میلیارد سال بعد که خورشید به یک غول سرخ تبدیل می شود، در امان خواهد بود، اما بریان خواهد شد!). بعد اغتشاش های داخل ستاره باعث می شود که غول سرخ لایه های بیرونی اش را پرتاب کند و در نتیجه مواد در منطقه ای به وسعت منظومه شمسی ما پخش می شوند. سپس از هسته عریان ستاره، بادی از ذرات پُر سرعت به جوِّ پرتاب شده می وزد که آن را در یک پوسته نازک متمرکز می کند.

در نهایت نور فرابنفش هسته داغ و سفید ستاره، اتم های پوسته گازی را برانگیخته می کند و سبب درخشش آنها می شود. درست مثل جریان الکترون ها که موجب درخشش گاز نئون در چراغ های روی شیشه مغازه ها می شود، لامپ های نئون سیاره نماهای تازه متولد شده فقط در نور خاصی می تابند- متفاوت با ستاره ها که تمامی رنگ های رنگین کمان را می تابانند. این موضوع یک کاربرد دارد. چون سحابی های سیاره نما فقط در برخی طول موج های خاص می تابند، شما می توانید صافی هایی بخرید که با عبور این طول موج ها و جذب دیگر نورهای مربوط به روشنایی زمینه آسمان و آلودگی نوری، تصویری بارها بهتر از سحابی سیاره نما ارائه دهند. «صافی های سحابی» روی بسیاری از انواع چشمی های استاندارد متصل می شوند.

نکته دیگر این که سیاره نماها فقط مرحله بسیار کوتاهی از زندگی طولانی مدت ستاره اند، پس از چند ده هزار سال گاز تشکیل دهنده سیاره نما چنان در فضا پخش می شود که دیگر سحابی قابل مشاهده نیست. این مدت در مقایسه با سن ستاره مثل چشم بر هم زدنی در زندگی انسان است.

 
سیاره ها و سحابی های سیاره نما

فروغ سحابی های سیاره نما نقش مهمی در چرخه مرگ و حیات مجدد در کیهان ما دارد. رنگ های سبز و آبی سیاره نماها که برخی رصدگران گزارش داده اند، مربوط به اتم های اکسیژنی است که ستاره در حال مرگ به همراه مقادیر بسیاری کربن، نیتروژن و دیگر عناصر در فضا پراکنده است. عناصری که اساس حیات روی زمین اند. بسیاری از عناصر که در غول های سرخ پدید می آیند، در جوّ سرد و رقیق ستاره به صورت ذرات غبار، متراکم می شوند. آنها درست مثل ذرات غباری اند که در ابتدای پیدایش منظومه شمسی به هم چسبیده اند و بلوک های سازنده سیارات را پدید آورند. پس همانند آنچه هرشل تصور می کرد، رابطه ای بین سیاره ها و سیاره نماها وجود دارد. برخی اخترشناسان معتقدند که سیاره ها نقشی در پدید آمدن شکل دَمبل داشته اند. اگر حق با آنها باشد، ما شواهد وجود سیاره ها را با تلسکوپ های کوچک آماتوری می بینیم.

اخترشناسی از دانشگاه واشنگتن می گوید «یک غول سرخ باید لایه های خارجی اش را در تمام جهت ها پراکنده کند و یک سحابی سیاره نمای کروی پدید آورد». اما حتی با یک نگاه گذرا از پشت تلسکوپ کوچک به سحابی دمبل می بینید که در دو جهت کشیده شده است، این یعنی مواد در دو جهت مخالف از غول سرخ به بیرون پرتاب شده اند. حرکت مداری یک سیاره، گشتاوری را به ستاره منتقل می کند که می تواند عامل چنین وضعیتی باشد. یک ستاره همدم می تواند همین اثر را اعمال کند. اخترشناسان چنین مؤلفه های کم فروغی را در 10 سحابی سیاره نما پیدا کرده اند. اما دمبل جزء آنها نبود. پس ایده نقش سیاره ها در شکل گیری دمبل هنوز به قوت خود باقی است. این سیاره ها اگر وجود داشته باشند، هم اینک دنیاهایی سرد و مرده هستند .

منبع"مجله نجوم