ویژه نامه روزنامه جام جم به مناسبت اغاز سال جهانی نجوم
از امروز، این سال آغاز شده است. کشور ما ایران در این سال مشارکتی فعال دارد. علاوه بر آن‌که در تدارک دیدن پروژه‌های بین‌المللی نقش مهمی به عهده ایرانیان بوده، انجمن نجوم ایران و شاخه آماتوری آن به عنوان هماهنگ‌کننده ملی این سال در ایران نیز برنامه‌های متعدد و متنوعی را مهیا کرده است.
دانش ستاره‌شناسی در مرزهای ایران بزرگ فرهنگی جایگاه بسیار مهمی دارد. بر اساس آثار تاریخی، این پهنه فرهنگی شاهد بسیاری از پیشرفت‌های علمی در این زمینه بوده و سنتی بسیار مهم و جدی در خصوص نجوم در این فضا شکل گرفته و رشد کرده است. این سنت توجه به آسمان و نجوم، حداقل در 2 دوران به اوج خود رسید؛ نخست در دوران باستانی ایرانیان که اگرچه مدارک اندکی از آن دوران باقی مانده، اما همین مدارک اندک نشان‌دهنده دستاوردهای چشمگیر علمی در این زمینه بوده است و همین‌طور در دوران پس از اسلام که دانشمندان ایرانی و مسلمان دست به ترجمه، گردآوری، اصلاح و اشاعه دانش ستاره‌شناسی زدند.
حاصل کار بی‌نظیر آنها، اصلاح هزاران برگ از مطالب مهم علمی دوران و افزودن بخش‌های مهمی به آنها بود که بعدها در عصر رنسانس علمی، زیربنای مهمی را در ایجاد تغییرات ژرف در دیدگاه ما نسبت به کیهان پدید آورد. این دوران مهم متاسفانه چندان نپایید و در سده‌های اخیر علوم به طور کلی و ستاره‌شناسی به طور خاص در همان حال که در مغرب زمین با سرعت بسیار زیادی دنبال می‌شد و رشد پیدا می‌کرد، در ایران و البته بسیاری از کشورهای در حال توسعه دیگر از رونق افتاد و تنها در چند دهه اخیر است که شاهد تلاش بسیار جدی برای رشد علمی و ایفای نقش دوباره در مجامع جهانی علمی جهان هستیم.
در این شرایط که تعداد اخترشناسان حرفه‌ای ایران امروز حدود 100 نفر برآورد می‌شود که شاید از تعداد اخترشناسان حرفه‌ای دوران عبدالرحمن صوفی رازی که حدود 1000 سال پیش در رصدخانه شیراز فعالیت می‌کردند نیز کمتر باشد و حدود چند هزار نفر منجم آماتور فعال در ایران حضور دارند، ما وارد سال جهانی نجوم شده‌ایم تا از یکی از مهم‌ترین فرصت‌های ترویج علم در سال‌های اخیر استفاده کنیم.
سال جهانی نجوم را به جشنی عمومی برای مشارکت همه مردم در آن تشبیه کرده‌اند. جشنی که در آن از مردم عادی گرفته تا دانشمندان حرفه‌ای و علاقه‌مندان آماتور حضور دارند تا روحیه کشف دوباره جهان و جایگاه خود در آن را افزایش دهند.
شبی آرام و پرستاره را به ذهن بیاورید، دور از آلودگی نوری شهرهای بزرگ و جایی که می‌توان ستاره‌های بی‌شمار آسمان پرستاره را در آن دید. تصویر شکوه‌انگیز نوار راه کهکشان در میانه آسمان، ستاره‌ها و سحابی‌های زیبایی که می‌توان آنها را با چشم غیرمسلح دید و سیاره‌های نورافشانی که در این میان سفر می‌کنند. سکوت زیبای شب را فریاد ناشی از دیدن شهابی که سینه آسمان را می‌خراشد خواهد شکافت و شما در همه این لحظات تجربه ناب زیستن در کنار طبیعت و هیجان ناشی از دیدن دنیایی بسیار بزرگ‌تر از آنچه در اطرافتان است را احساس می‌کنید؛ این احساس بی‌نظیر، در کنار همه تلاش‌هایی که برای ترویج نجوم در جهان می‌شود، اهمیتی ویژه دارد.
این سال فرصتی است تا این احساس بی‌نظیر را بار دیگر تجربه کنیم. در کنار برنامه‌های متنوعی که برای این سال تدارک دیده شده، در کنار سمینارها و سخنرانی‌ها، در کنار مشارکت در نمایشگاه‌ها و مسابقه‌ها، در کنار ترویج و تبیین روش‌های علمی که دانشمندان از آنها برای کشف جهان بهره می‌گیرند و در کنار هیجان نخستین رصدهایی که امسال صورت می‌گیرد و در کنار همه اینها تکرار این حس غریب است که می‌تواند دستاوردی مناسب برای این سال باشد.
زمانی که چنین شبی را در میانه کویری دور یا در میانه دشتی با صفا که هنوز نورهای آلوده آن را مغلوب نکرده‌اند، می‌گذرانید و با آگاهی به آسمان نگاه می‌کنید، ناگهان خود را در سطحی متفاوت‌تر از گذشته می‌یابید. در آن واحد هزاران ستاره بر فراز سر شما به نورافشانی می‌پردازند که هر یک از آنها که تنها بخش کوچکی از کهکشان راه شیری خودمان است ممکن است میزبان سیاراتی در اطراف خودشان باشند. برخی از آنها بقدری از شما دورند که نورشان، که امروز به چشمان شما می‌نشیند، وقتی سفر خود را آغاز کرده بودند که شما هنوز به دنیا نیامده بودید.
در این میان فاصله‌ها معنی می‌یابند و از عظمت کیهان در شگفت می‌مانید. می‌دانید اگر خورشید ما که قطرش معادل 109 برابر قطر زمین است را به همراه همه فاصله‌های موجود در جهان کوچک کنیم تا قطر آن اندازه‌ای در حد یک پرتقال پیدا کند و آن را در کنار میدان آزادی تهران بگذارید، نزدیک‌ترین ستاره به ما در آسمان در کجای زمین قرار خواهد گرفت؟ شاید باورکردنی نباشد، اما آن ستاره که تنها کمتر از 4 سال نوری با ما فاصله دارد، نارنگی کوچکی خواهد شد که در کناره رودخانه تایمز لندن جای دارد.
اگر از این وسعت شگفت‌زده نشده‌اید، به یاد بیاورید که در کهکشان ما حدود 100 میلیارد ستاره وجود دارند که چنین فواصلی میان آنها برقرار است و برای آن‌که بدانید این تعداد خورشید یعنی چه، به یاد آورید که تنها برای شمارش پیاپی عدد 1 تا 1 میلیارد بدون آن‌که غذایی بخورید یا حرفی بزنید یا آبی بنوشید، حدود 60 سال زمان لازم است (اگر باور ندارید میتوانید امتحان کنید) و باز هم اگر به شگفت درنیامده‌اید، بد نیست بدانید همه این ستاره‌ها تنها در کهکشان راه شیری است که یکی از میلیاردها کهکشان شناخته شده عالم است و باز هم اگر می‌خواهید بر شگفتی‌تان افزوده شود، بد نیست بدانید تمام آنچه ما از عالممان می‌بینیم و می‌توانیم ببینیم، تنها کمتر از 10 درصد آن را شکل داده و بقیه آن ماده تاریک و انرژی تاریک است.
در زیر آسمان تاریک و پرستاره شب، ستاره‌هایی را می‌بینید که از فراز مرزها بی‌هیچ روادیدی می‌گذرند و مردمانی که سخت‌ترین نبردها را با هم دارند، یکسان در زیر گذر آنها ایستاده‌اند و یک صحنه را بر فراز سر خود می‌بینند. می‌بینید که ستاره‌ها مناظری را پیش روی شما خلق می‌کنند که نیاکان و اجداد شما آنها را دیده‌اند و آیندگان نیز همان‌ها را خواهند دید و بدین ترتیب انسان سرشار از شگفتی و هیجان به مکاشفه‌ای غریب می‌رسد.
نه تنها ما و سیاره و ستاره و کهکشان ما در این جهان چیزی بیش از ذره‌ای بی‌مقدار نیست، بسیاری از آنچه به خاطرش انسان‌ها بر هم می‌آشوبند رنگ می‌بازد، مرزها و اختلاف‌ها گم می‌شوند و سرنوشت مشترک ما در این کشتی که آن را زمین می‌نامیم تنها نکته با اهمیت در جهان باقی می‌ماند.
براستی کسی که چنین تجربه ژرفی را از سر گذرانده باشد، آیا می‌تواند ظلمی روا دارد یا شعله جنگی برافروزد یا بر سر رانندگی روزمره خود در خیابان دعوایی به راه بیندازد یا در راه مبارزه با تهدیدهایی که کل سیاره ما را هدف گرفته نظیر، گرسنگی، گرمایش زمین و امثال آن قدم نگذارد؟ دنیایی چنین وسیع و بزرگ، نیازمند کشفی دوباره است و این کشف همان چیزی است که در کنار برنامه‌ها و پروژه‌های مختلف این سال باید آن را مورد توجه قرار داد. این سال فرصتی برای همه است تا به آسمان بنگریم و این مکاشفه بی‌نظیر را تکرار کنیم تا ما هم در شور اکتشاف در این سال سهیم شویم.
- ۸۷/۱۱/۰۱