داستان مجله‌ای برای نجوم آماتوری ایران
در سال‌های اخیر روز نجوم در ایران 2 بار جایزه جهانی لیگ جهانی نجوم برای بهترین ایده نو و بهترین برگزاری را از آن خود کرده است، یکی از معتبرترین جوایز ویژه ترویج علم به اصغر کبیری در سعادت شهر تعلق گرفته است که ایده‌های او در جهان معروف شده‌اند و مجلات معتبری چونSky and Telescope ، Astronomy و Mercury در کنار بسیاری دیگر به انتشار این فعالیت‌ها پرداخته‌اند. رصدگران هلال ماه ایران رکوردهای جهانی را در اختیار دارند و امروز بنیانگذاران بسیاری از پروژه‌های نامدار نجوم چون منجمان بدون مرز یا جهان در شبTWAN ایرانی هستند. در دهه 60 و 70 خورشیدی بود که پایه‌های این رشد شگفت‌انگیز محکم شد و اگرچه ارائه تاریخی دقیق از این فعالیت‌ها ممکن نباشد، اما شنیدن داستان از زبان یکی از کسانی که نقشی بی‌نظیر در این میانه داشته است خالی از لطف نیست. دکتر توفیق حیدرزاده، استاد تاریخ علم، سردبیر موسس ماهنامه نجوم است که در آستانه سال جهانی نجوم، نگاهی به تاریخ معاصر نجوم آماتوری در ایران می‌اندازد.
متاسفانه تاریخ مدونی از نجوم آماتوری در ایران نوشته نشده است (البته تاریخ نجوم غیرآماتوری ایران هم نوشته نشده است!.) ظاهرا تا دهه 1340حرفی از نجوم آماتوری در ایران نبوده. حتی رسانه‌ای هم نبود که در این زمینه صحبت کند. در آن دوران مجله «دانشمند» و کمی پس از آن مجله «فضا»، منتشر شد که گاه مقالاتی درباره نجوم داشتند. در اواخر دهه 50، چندین کتاب مقدماتی نجوم منتشر شد، از آن جمله کتابی از دکتر حیدری ملایری و مجموعه‌های کوچکی از انتشارات فرانکلین و امیرکبیر. در اوایل دهه60 کتاب مبانی نجوم دکتر خواجه‌پور تاثیر بسیاری بر نسل جدید گذاشت؛ این کتاب حاوی هر آن چیزی بود که یک منجم آماتور بدان نیاز داشت. در همان زمان من هم کتاب کوچک «شناخت مقدماتی ستارگان» را ترجمه کردم. اینها قدم‌هایی اولیه در آشنا کردن مردم با نجوم بود. تا جایی که به یاد دارم، در میانه دهه 60 دو گروه نجومی هم در ایران فعال بودند. یکی زیر نظر آقای سرفراز غزنی بود و دیگری را آقای بابک سدهی در اصفهان تاسیس کرده بود. آقای دالکی هم خیلی فعال بودند. در آن زمان من ویراستار مجله دانشمند بودم که به مدت 3 تا 5/3 سال هر ماه صفحه «آسمان در این ماه» را در مجله می‌نوشتم. به علت علاقه‌ای که داشتم، کتاب‌های دیگری نیز مانند ساختار ستارگان و کهکشان‌ها، اخترشناسی پایه و انسان در فضا را ترجمه کردم. دو ویژه‌نامه نجوم و فضانوردی هم در دانشمند منتشر کردیم. استقبال مردم از این نوشته‌های نجومی فکر تاسیس مجله‌ای نجومی را به‌سرم انداخت.
با دکتر رضا منصوری، دکتر خواجه‌پور، دکتر وصالی، فریدون پیرزاده و بابک سدهی جلسه‌ای تشکیل دادیم تا این فکر به مرحله اجرا درآید. آقای محمد خاتمی در آن زمان وزیر ارشاد بود که خیلی سریع با انتشار مجله موافقت کرد و نام آن را هم نجوم گذاشتیم. آغاز انتشار نجوم نقطه عطفی در نجوم آماتوری ایران بود. متاسفانه چون سابقه‌ای در این زمینه وجود نداشت، مجله تبدیل شد به همه چیز نجوم در ایران، در حالی که نباید این گونه می‌شد. مجله نجوم فقط نقش اطلاع‌رسانی نداشت.
آموزش عملی و نظری منجمان آماتور از وظایف مجله نجوم شده بود و برای مدتی ما براستی کار بسیار سنگینی داشتیم. متوجه شدیم باید ارتباط نزدیکی با علاقه‌مندان نجوم برقرار کنیم و به همین‌منظور به فکر راه‌اندازی گشت‌های نجومی افتادیم، کارگاه‌ها و همایش‌های نجومی برگزار کردیم، دوره‌های هفتگی آموزش تالیف و ویراستاری برای برخی از همکاران جوانمان در مجله راه انداختیم و از طریق شرکت زروان چندین رصدخانه آموزشی در نقاط مختلف ایران درست کردیم. فعالیت‌هایی که در این مدت مجله نجوم در زمینه اطلاع‌رسانی، آموزش و ایجاد پایگاه‌های نجومی انجام داد باعث شد افراد علاقه‌مندی که تا پیش از آن فقط به یک رصدخانه آموزشی آن هم در تهران دسترسی داشتند (رصدخانه زعفرانیه که به همت آقای روحانی تاسیس شده بود) اکنون امکانات وسیع‌تری داشته باشند. تعداد گروه‌های نجومی از سال 1370 به طور تصاعدی در ایران افزایش پیدا کرده است.
باید کمک کنیم که تعداد چنین مراکزی بیشتر شود. مجله نجوم گرچه سابقه زیادی دارد، اما هرچه دست زیادتر شود، تنوع بیشتر می‌شود و سلیقه‌های مختلفی را دربرمی‌گیرد. تحقق چنین امری در آینده علمی ایران بسیار تاثیرگذار خواهد بود. تعداد دانشجوهایی که از طریق مجلاتی مانند نجوم به علوم پایه علاقه‌مند می‌شوند و در دانشگاه این رشته‌ها را دنبال می‌کنند سرمایه‌ای برای آینده است. در اینجا، در کشورهای غربی، رسم بسیار پسندیده‌ای است که مردم به چنین سازمان‌ها و فعالیت‌ها کمک مالی می‌کنند. کمک‌های مردمی از مقادیر کمی که خانواده‌ها به مراکز علمی می‌دهند شروع می‌شود تا ساخت رصدخانه‌های بزرگی مثل مونت ویلسون، لیک و کک که از کمک‌های مالی سرمایه‌دارها ساخته شده‌اند. بسیار خوب است در ایران نیز افراد ثروتمند بخشی از سرمایه‌شان را خرج چنین کارهای ماندگار علمی کنند و نامشان را ابدی.
اکنون وقتی به نجوم در ایران نگاه می‌کنم، واقعا خوشحال می‌شوم. در سال‌های دهه 60 نجوم رشته‌ای غریب بود؛ حتی کلمه نجوم بین مردم جا نیفتاده بود. ما بارها در مجله نجوم با چنین تماس‌هایی مواجه می‌شدیم که می‌پرسیدند: مجله جنون؟ و ما می‌گفتیم نه، اینجا نجوم است!
دکتر توفیق حیدرزاده
متخصص تاریخ علم و موسس ماهنامه نجوم
- ۰ دیدگاه
- ۰۱ بهمن ۸۷ ، ۰۰:۱۹